Nə nəsrini o qədər sevə bildim, nə fəlsəfəsini. Mənim üçün Aqşin Yenisey şeirdən başlayır, nəsrindəsə candərdi yaşayır. Əminəm ki, şair üçün darıxan tək mən deyiləm. Müsahibimiz şair, yazıçı Aqşin Yeniseydir.

– Şair Aqşinə nooldu?

– Şairlik aşiqlik hadisəsidir. Aşiqlər isə eşq qanunlarına görə tez ölməlidir. Hətta belə bir misram da var: “Nədən ölüm çəkər aşiqin nəfsi?” O vaxt ölən mən deyildim, şair idi. Azərbaycan dövləti və yaxşı insanlar məni qorudular. Amma şairi qorumaq mümkün deyil, şair öldü.

– Niyə dəli Kür, yaralı Araz yox, Yenisey?

– Bu, bir az təsadüf, bir az da şüuraltıdan gələn informasiyanın təzahürüdür. Mənim “mütləq bir təxəllüsüm olmalıdır” deyə bir iddiam olmayıb. Deməli, o vaxt öz imzamla bir yazı yazmışdım, çox qalmaqal yaratmışdı. Mənə dedilər ki, qonorar almaq istəyirsənsə, Aqşin imzası ilə yazma, başqa təxəllüs götür. Həmin dövrdə də qədim türklərlə bağlı bir kitab oxuyurdum. Kitabdakı əhvalatlar Orxon-Yenisey bölgəsində baş verirdi. Beləcə, Yeniseyi qamarladım. Elə bu imza ilə yazdığım “Muğamın birinci qanunu” da qalmaqallı yazı oldu. Yazının məğzi bu idi ki, bizə muğam oxumağı öyrədənlər uranı zənginləşdirir, biz isə muğamı. Hətta o vaxt rəhmətlik Habil Əliyev haqqımda danışanda “O yeni şeydi, nədi” demişdi. Bir yanda Aqşin imzası ilə yazırdım, bir yanda Yenisey. Sonra qərara gəldim ki, bu iki adı nikah masasına dəvət edim.

– Muğamla bağlı fikirləriniz dəyişməyib ki?

– Yox, dəyişməyib. Muğam bir mədəniyyət faktıdır. Azərbaycan mədəniyyətinin bir elementi, ümumilikdə isə Şərq mədəniyyətinin instrumental platformasıdır. Mən o vaxt yazanda və izah etməyə çalışanda ki, muğam mənəvi dimedroldur, bir xeyli muğamsevər cavab verdi ki, muğamın müxtəlif bölmələri var ki, orada cəngi, döyüş ruhu var. Bunlar hamısı muğama sonradan əlavə olunmuş elementlərdir. Mədəniyyət tarixində yarandığı dövrdən bu günə qədər öz forma və məzmununu olduğu kimi saxlamış janr yoxdur. Muğam dini musiqidir, hücrəvidir, sosial məzmunu yoxdur, fərdi kamilliyə önəm verən Şərq mistisizminin heç vaxt ictimai funksionallığı olmayan bir janrıdır. Muğamı funksionallaşdırmaq üçün onu emal etməlisən, necə ki, Üzeyir Hacıbəyli bunu etdi və muğamla muğam toplumunun məşədiibadlıq problemini açıb göstərdi. Teyxa muğamla cəmiyyətdə hər hansı bir sahədə şüur sıçrayışı həyata keçirmək mümkün deyil. Təbii ki, muğamı sevənlərinin əlindən almaq da olmaz, qədim Şərq mədəniyyətinin bir parçası kimi yaşadılmalı və dünyaya cürbəcür boğazlardan təqdim edilməlidir. Lakin muğamı mədəniyyətimizin dominant sahəsinə çevirmək bizim dünyəvi dəyərlərdən xəbərsizliyimizin əlamətidir. Digər tərəfdən bizi ekzotik mədəniyyət daşıyıcısı olan, modern mədəniyyətdən uzaq toplum görüntüsünə pərçimləmək istəyən postmodern kolonializm siyasətinin təzahürüdür. Mədəniyyətimizin qədimliyinə icazə verməməliyik ki, cəmiyyəti də ucdantutma qədimləşdirsin.

– Sizcə, dünyəviliyin diktəsi ilə ənənəvi dəyərlər arasındakı zidiyyəti dərinləşdirən əsas amillər nələrdir?

– Sosiologiya elmi artıq xeyli klassik dəyərlərin yeni çağ həyatında tətbiqinin problem yaratdığını görür. Biz hələ də Orta əsrlərin folklorik, filoloji dəyərləri ilə yaşayan cəmiyyətiyik. On doqquzuncu əsrdən bu tərəfə elm-intellektual kültürün hakim olduğu dünya düşüncəsi bizim həyatımızda yoxdur. Ona görə də dünyagörüşümüz müasir hadisələrin izahında bizə kömək edə bilmir. Bizi çox rahat şəkildə demokratiya, insan haqları, söz və fikir azadlığı kimi liberal və neoliberal dəyərlərin tələsinə salıb kölələşdirmək olar. Çünki bu dəyərlərin fəlsəfi, sosioloji təhlili bizim cəmiyyətimizdə aparılmayıb. Azərbaycanda demokratiya, insan haqları, söz və fikir azadlığı kimi humanist anlayışların yalnız siyasi gecəqonduları yaradılıb. Bu gün isə dünyada insanın insan adlı rəqibi yoxdur, süni zəka adlı rəqibi var. Süni zəkalar dünyasının üzərinə və ya önünə muğamla, yaxud hər hansı Orta əsr dəyəri ilə getmək uğurlu heç nə vəd etmir. Gəlin sizə feminist bir qeybət edim. “Qızını döyməyən dizinə döyər”. Belə bir atalar sözümüz var. Bizdə sosiologiya elmi və sosioloji araşdırmalar, statistikalar olmadığına görə biz bu klişeni ucdantutma bütün atalara və qızlara aid edirik. Amma min nəfər ata arasında sorğu keçirsək ki, qızını döyən və döyməyən ataların neçəsi bu gün dizinə döyür, neçəsi döymür, kəlləmayallaq bir durumla üzləşərik. Biz əxlaqı etika və tərbiyə kimi başa düşürük ki, bu da birmənalı olaraq uzun müddət müstəmləkəçilik qamçısı altında böyüməyimizin nəticəsidir. Qamçı olan yerdə əxlaq və etika yoxdur, tərbiyə var. Bu gün ictimai rəy hər yerdə – metroda, ədəbiyyatda, televiziyada, mediada, ailədə – bizdən əxlaq yox, tərbiyə tələb edir, yəni öyrədilmiş vərdiş və davranışların icrasını. Tərbiyə təşkil və tərtib olunmuş sintetik bir proqramdır. Dəyişkəndir, zorakıdır, təmənnalıdır. Əxlaqa pis vərdişlər, adətən, tərbiyə vasitəsilə daxil olur. Bunu araşdıran sosioloji bir araşdırma varmı? Tərbiyəni göylərə qaldıran klişelər isə xirtdəyəcəndir.

– Bizdə bu praktikanın tətbiqi niyə ləngiyir?

– Folklorik, filoloji düşüncənin kütləvi elitarlığı! Elmi, araşdırmaçı kültürün Azərbaycanda yoxluğu. Folklorik kəhanət kahinləri elə bilir ki, elmi kültür ölkəyə ayaq bassa, heç kim Dədə Qorqudu, yaxud Koroğlunu tanımayacaq. Əslində, söhbət Koroğlu, Dədə Qorqud davası deyil, akademik nüfuz davasıdır. Bu adamlar atalar sözlərindən, holavardan, bayatından-filandan müdafiə edib, akademik, professor rütbəsi alıblar, bu gün də onun kababını yeyib, vodkasını içirlər. Buna görə də istəmirlər ki, elmi kültürün praktikası Azərbaycana gəlsin. Çünki bu praktika gəlsə, məlum olacaq ki, bu gün inandığımız ictimai dəyərlərin bəlkə də, yetmiş faizi zərərlidir. Azərbaycanda söz və fikir azadlığının boğulduğu yeganə mühit elmi-akademik mühitdir. Bir balaca iradə ortaya qoyulsa, Azərbaycan mədəniyyətində qısa zamanda çox ciddi dünya səviyyəli nümunələr yaradıla bilər. ABŞ-da Reyqan, İngiltərədə Tetçer hakimiyyəti zamanı olduğu kimi, Azərbaycanda da dövlət cəmiyyətin bəlli kəsimlərini incəsənətə dəstəyə vadar etməlidir. Mədəniyyət tamamilə zorakı prosesdir. Hazırda “Azərbaycan mədəniyyəti-2040” dövlət strategiyası hazırlanır və bunun ətrafında çox gərgin müzakirələr gedir. Yollar axtarılır ki, köhnələri incitmədən, yeniləri məhv etmədən Azərbaycan mədəniyyətini bu bolşevizm durğunluğundan necə çıxaraq? Düşünürəm ki, 2024-cü il bu dəyişikliklərin real baş verəcəyi il olacaq. Bu il bizi 2040-a aparan yolun ilk addımları atılacaq.

– Nəzərə alsaq ki, biz keçmişə bağlı toplumuq, köhnələri incitmədən bu işin öhdəsindən gəlmək çətin məsələdir.

– Mədəniyyət inqilabları sevir, ehkamları yox. Sənət, fəlsəfə funksionallığını itirəndə girdaba çevrilir. Azərbaycan mədəniyyətinin gələcəyi yaradıcı, intellektual məktəblər üzərində formalaşmalıdır. Ədəbiyyatda da fəlsəfi, estetik dəyərlər sistemi olmalıdır ki, hər yerindən duran onun prinsiplərinə xor baxa bilməsin. Məsələn, Üzeyir Hacıbəyli prinsipləri olan bir musiqi məktəbi miras qoyub və o məktəb öz bəhrəsini zamanla göstərib. O məktəbin tək-tük yetirmələri bu gün də var. Məsələn, bəstəkar Firudin Allahverdi. Bəlkə də, Firudin bu məktəbin son səsi, nəfəsidir. Biz həmin məktəbi qorumalıyıq. Azərbaycanda ictimai şüurda iki qütb var: istedad və mühit. Məktəb bu ikisinin arasında olan bir təsisatdır. İstedadı məktəb mühit üçün hazırlayır. Bizdə istedad da var, mühit də, ancaq məktəb yoxdur. Ona görə də, bu iki qütb arasında bir-birini tanımamaq bəlası var. İstedad mühitin şərtlərini, mühit də istedadın eqosunu qəbul etmir.

– Bu mübarizədə qalib gələn, adətən, hansı tərəf olur?

– Bizdə çox vaxt mühit istedadı məhv edir.

– Amma sizi məhv edə bilmədi. Baxmayaraq ki, imzanızın tanınmağa başladığı dövrdə də analoji problem vardı. Həm də daha kəskin formada.

– Mənim ədəbiyyat aləmində sağ qalmağım tamamilə təsadüfdür.

– Bu qədər təsadüf? Sizinlə eyni dövrdə ədəbiyyata gələn və bu gün də mövcudluğunu qoruyan kifayət qədər imza var.

– Biz ədəbiyyata “talpa”yla gəlmişdik. Bəs bu gün neçə Aqşin Yenisey qalıb? İki, ya üç. Halbuki o vaxt hər qəzetin bir ədəbiyyat səhifəsi, hər səhifənin öz yazarları vardı. Mühit onlara neynədi? Birini taksi sürücüsü, birini oğru elədi, birini Moskvaya badımcan satmağa göndərdi, birini bənna elədi, birini fəhlə. İstənilən daşlıq əraziyə aparıb bir ton buğda səpsəniz, onların içərisindən bir-iki dənəsi cücərəcək. Məni Azərbaycan ədəbiyyatında ölməyə qoymayan filoloji yox, bioloji qanunlardır.

– Babəkin oğlu təsadüfən sağ qalmamışdı axı.

– Babəkin oğlunu sağ saxlayan şərtlərlə biz də razılaşmamışıq. O şərtlərlə razılaşanların heç biri bu gün ədəbiyyatla məşğul deyil. Həmin şərtlərlə mübarizə aparanlardan iki-üç nəfər sağ qaldı. Bizi də o adamlar pis-yaxşı qorudular ki, onların Azərbaycan ədəbiyyatına yaxından-uzaqdan dəxli yoxdur. Məsələn, iyirmi bir yaşımda Bakıda ev almaqla, məni böyük bir məişət qayğısından xilas edən Rusiyada yaşayan əmim olub. Halbuki o, Azərbaycan dilində yazıb-oxuya bilmir. Əmim mənim nə yazdığımı başa düşmürdü. Yaxşı ki də başa düşmürdü, başa düşsəydi, azərbaycanlı damarı tutacaqdı. Bəlkə, mənim şansımdır ki, azərbaycanca yazıb-oxumağı bacarmayan adam mənə yazıb-oxumaq üçün şərait yaratdı. Əmim Moskvada böyüyüb, təhsil alıb uzun illərdir orada yaşayır. Əslində, o, evi də mənə almamışdı, rus cəmiyyətinin onda yaratdığı kitab yaza bilən adam obrazına almışdı.

– Aqşin bəy, Azərbaycan dilinin bügünkü vəziyyəti ilə bağlı problemlər sizin yazılarınızda, çıxışlarınızda aktuallığını daim qoruyur. İstərdim, bir qədər bu haqda danışaq.

– Azərbaycan dilinin gələcəyi haqqında çox bədgümanam. Bu barədə boyum çatan hər yerdə dəfələrlə demişəm ki, Azərbaycan dilində sürətli islahatlar aparmaq lazımdır. Folklorik düşüncə daşıyıcısı olduğumuza görə bizdə hələ də o fikir hakimdir ki, dili yazıçılar və şairlər inkişaf etdirməlidirlər. Müasir çağda dili yaradanlar rəqəmsal dünyanın mühəndisləri, genetika, kibertəhlükəsizlik, süni zəka mühəndisləridir. Şairlər, yazıçılar humanitar, filoloji çağda dilə nə qata bilirdilərsə, qatdılar. Bu gün sizin süni zəka haqqında bilginiz yoxdursa, siz dilə hansı sözü gətirəcəksiniz? Məsələn, bu gün Azərbaycan Folklor Akademiyasının dil islahatları aparması faydasız işdir. Dilimizin hazırkı problemi “şpilka” sözünə qarşılıq tapmaması yox, texnoloji çağın dil elementlərini yarada bilməməsidir. Azərbaycan dilində yaşamaq statusu verilməmiş, yəni yazılı dilimizə daxil etməyə cəsarət etmədiyimiz sözlər var. Gündəlik həyatda müasir texnologiyalara aid başqa dillərdən alınıb işlətdiyimiz onlarla söz var. Amma icazə vermirik ki, o sözlər bizim yazılı dilimizə girsin. Çünki yazılı dilimizə gəlsə, yaşamaq statusu qazanacaq və bizə elə gəlir ki, o əcnəbi sözlərin ilk işi Dədə Qorqudu bu qoca vaxtında evdən qovmaq olacaq. Beləcə, yazılı dilimiz çağdan geri qalır. Dillər adətən çağdan çağa keçid baş verdikdə ölürlər. Bu gün də dünya ideologi çağdan texnoloji çağa keçir. Azərbaycan dili iyirmi birinci əsrdə bu sözlərdən məhrum olduğuna görə məcbur öz ehtiyatında olan sözlərin mövzularını yazır. Köhnə mövzularda çıxış etməyimizin səbəbi yeni mövzuları yaradacaq söz ehtiyatımızın olmamasıdır. Məsələn, bu yaxınlarda süni zəka haqqında satirik bir hekayə yazmağa cəhd etdim. Hekayədə süjet belədir ki, Yaponiyada oxuyan azərbaycanlı tələbə orada özünə süni zəka bir arvad düzəldib Salyana gətirir. Bir müddət sonra mentalitet qurcalanır ki, bəs gəlinimiz niyə doğmur. Süni Zəkiyyəni gəzdirmədikləri cindar, falçı, yedirtmədikləri ilan-qurbağa əti, içirtmədikləri yarpız, əvəlik suyu qalmır. Hekayənin sonunda axır ki, milli mentalitet süni zəkanı doğuzdurur. Hekayəni özüm oxuyanda gördüm ki, dili çox bərbaddır. Sanki mətn bir kompüter ustası tərəfindən yazılmışdı. Çünki gəlinin bütün orqanları, yəni daxili gözəlliyi texnoloji avadanlıqlar idi. Falçıların üstdən əlləşdirdiyi detallarda istifadə olunan sözlərin heç birinə bizim yazılı dilimizdə status verilməmişdi.

– Fəlsəfi ifadələrə, terminlərə sizin mətnlərinizdə tez-tez rast gəlirik. Bəzən deyirlər ki, Aqşinin son dövrlərdə yazdıqları ədəbiyyatdan çox fəlsəfədir.

– Onu ancaq Azərbaycanda deyirlər. Çünki bizdə heç bir işin fəlsəfəsi, fəlsəfi məktəbi yoxdur, sənət əsərləri görünən dağa bələdçiliklə məşğuldur. Sənət fəlsəfəsiz də mümkündür deyirlər. Tamamilə yanlış düşüncədir. Siz fəlsəfəsi olmayan bircə dənə gözəl əsər adı deyə bilərsinizmi? Sənəti fəlsəfədən təmizləmək nə deməkdir? Allahın heç bir məktəbinə getməmiş Aşıq Ələsgərin poeziyasında belə fəlsəfə var. Bu, ondan irəli gəlir ki, “like” dövründə qəribə yazıçı, şair tayfası ortaya çıxdı. Onlar ömründə kitab oxumamış adamların yazıçısı, şairi oldular. Dediyiniz məsələ sənət tarixindən, nəzəriyyəsindən xəbəri olmayanların uydurduğu bir şeydir. Bunların hamısı sənətin ustalıq mərhələsinə ucalacaqlarına inamı olmayanların sənət haqqında mülahizələridir. Onların yaradıcılığında fəlsəfə həqiqətən çox gülməli görünərdi.

– Qulun küfründə də gizli iman var!
Necə ki ilanın zəhrində can var.
Nə qədər məkan var və laməkan var,
Sufini şərabdan məhrum eyləmə!
Bu məhrumiyyət həyatınızda çox şeyi dəyişməyib ki?

– Yaradıcı adamlar həzlər və əzablar dünyasına düşkün olurlar. Bunun arxetipik, psixoanalitik və s. səbəbələri var. Bir dövrdə içki mənim üçün həzzin ən əlçatanı idi. Aşırı əzab həzzə çevrilə bildiyi kimi, aşırı həzz də əzaba çevrilə bilir. Hər iki halda şəxsiyyət pozğunluğu qaçılmazdır. Ya da orqanizm tələf olmalıdır. Yaxşı ki, bu proses məndə şəxsiyyət pozğunluğu ilə nəticələnmədi, yalnız orqanizmimə yüngül zərbə vurdu. Təəssüf elədiyim yeganə şey odur ki, vaxtında bunu düşünmədiyim üçün indi özümü içki kimi metafizik bir həzdən məhrum eləmişəm. Onsuz da bu həyatda insana zövq yaşadan mənbələr çox deyil.

– “Mən səndə hər şairin ölümündən bir az axtardım və tapdım”. Bu, 10 il qabaq siz ölüm yatağnda olarkən Mirşahin sizə verdiyi sualda səslənən fikirlərdir. Ölümlə savaşda qazanan siz oldunuz. Bəs eyni müqayisəni yaşadığınız ömür üzərindən aparsaq, kimlərin adını çəkərdiniz?

– Ömrün müqayisəsi çətin məsələdir. Amma Azərbaycan ədəbiyyatında böyük şair yetişdirə bilən bir istiqamət mövcuddur. Həmin istiqamətdə Füzuli, Nəsimi, Seyid Əzim, Hüseyn Cavid, Əli Kərim, Vaqif Bayatlı var. Özümü o yolun davamçısı hesab edirəm. Həmin yolda ömür şair üçün bir o qədər də böyük əhəmiyyət daşımır. Mənim şəxsi həyatım da mənim üçün ciddi ədəbi hadisə deyil. Adlarını sadaladağım şəxslərin həyatına baxsanız, görəcəksiniz ki, onlar öz ömürləriylə heç vaxt yoldaşlıq etməyiblər. Mən də ömrünün qeydinə qalan şairlərdən deyiləm…

“525-ci qəzet”

Aytac Sahəd