“Partizan”da yeni ədəbiyyat layihəsinə start verilir. Layihə çərçivəsində vaxtaşırı yazıçı İlham Əzizin müxtəlif qələm adamları ilə nəsr barədə söhbətlərini oxuya biləcəksiniz. Söhbətlər dənizkənarı bulvarda baş tutduğundan yeni layihəyə belə ad verdik: “Nəsrin bulvar söhbəti”.
“Partizan” Orxan Cuvarlının “Kərəm haqlı idi” hekayəsinə tənqidçi və qələm adamlarının reaksiyasını təqdim edir. Verilən rəylərin seçimi zamanı müəlliflərin ədəbi sanbalına diqqət yetirildiyindən müzakirə sənət plastında baş tutub. Mətndə sərt tənqid axtaran oxucuları qeyd olunan məqamı nəzərə almaqlarını tövsiyyə edirik. Oxumağa davam et Kərəm haqlı idi… Bəs Orxan Cuvarlı? – Tənqid→
“Partizan” Əli Zərbəlinin “Qəhqəhə” hekayəsini ədəbi camiənin müzakirəsinə təqdim edib. Hekayə barədə yazıçı və tənqidçilərin fikirlərini diqqətinizə çatdırıq.
Professor, ədəbi tənqidçi Cavanşir Yusifli:
Gənc Əli Zərbəlinin “Qəhqəhə” hekayəsi zənnimcə təzə nəfəs məhsuldur. Onun mövzuya-mətləbə yanaşması, süjet boyunca maraqlı gedişlərə cəhdləri və sair bu kimi hərəkətləri maraq doğurur, ən önəmlisi ildırım sürəytiylə ötüb keçən detalların gücünə süjet, təhkiyə dinamikasını yaxşı idarə etməsi bu hekayənin müəllifinin istedadından xəbər verir.
Hekayənin məndə oyatdığı təəssürat belədir: hadisələr sanki qaranlıq bir məkanda baş verir, arada kadr “kəsilir”, yəni, tutaq ki, həyətə təcili yardım maşını girdikdə faraların işığı o qaranlığı aydınladır, balaca Nihad qapını açdıqda işıq yanmasa da qaranlıq öləziyir (bu hal Nihad yaşa dolduca zaman-zaman təkrarlanır da-!) və bu ortam kəndin yeknəsək və cansıxıcı həyatı ilə təndir.
Dünyada ölümə, yoxluğa ən çox yaxın olan elə gülüşdür, ancaq insanlar bunu bilmirlər, çünki mistik şeylər canda daşınır, dövr edir, yaddaş ərazisinə keçə bilmir, ona görə də gülüşdən, qəhqəhə çəkib ölməyi kimsə beyninə yeridə bilmir. Dünyanın sonunu ən dəqiq nişan verən də gülüşdür, o gülüşdən vaxtaşırı danışıb güldüyümüz lətifələrin içində də var, Bəhlul Danəndə, Molla Nəsrəddin lətifələrində və sair bu kimi mətnlərdə gülüşün o tayı dərin faciələrdir, və s.
Hekayənin ən maraqlı və kontrastlı yeri fikrimizcə adam qəşş edib öldükdən və ölüm səbəbi ilə bağlı kənddə müxtəlif versiyalar yayaıldıqdan sonra camaatın qapıya gəlib, həyətə girib adamdan həmin anektodu dinləmək istəyidir. Fikrimizcə bu səhnə daha yaxşı işlənə bilərdi, çünki hekayənin necə deyək, “taleyini həll edən” məqamlardan biridir. Amma nə qədər ciddi cəhdlə dinləsələr də, gülüşə köklənə bilmirlər, çünki ölüm yadlarından çıxıb.
Şair, yazıçı Aqşin Yenisey
Məlum ədəbi ölçülərin tələblərinə cavab verən bir hekayədir. Bir-iki xırda texniki qüsuru çıxmaq şərtilə.
Məsələn, ölü yerinə tələsən ana kələğayısını götürür. Arvadlar, adətən, yasa kələğayı ilə deyil, şal, çarşab kimi qara rəngli baş örtüləri ilə gedirlər.
Yaxud hekayədə təsvir olunan çütlük bir-birilərinə “ay kişi”, “ay arvad” deyə xitab edəcək yaşda deyillər.
Ümumiyyətlə, nəsrimizdəki bu ailə xitabları qondarmadır. Mən Azərbaycanda heç bir ailədə arvadın ərinə “ay kişi” dediyini eşitmədim, görmədim.
“Ay kişi”, “Ay arvad” xitabı dialoqu süniləşdirir.
Yazıçı Şərif Ağayar
Gülməkdən ölən adam “Min bir gecə nağılları”ndan bizə tanış olsa da, onun milli versiyasını işləmək cəhdi maraqlıdır. Lakin bunu edərkən bir nüansa diqqət etməliyik: süjetin maraqlılığı yaxşı hekayə üçün qarantiya deyil. Bu mənada yenə də hərlənib-fırlanıb klassik düsturun üstünə gəlirik – iş nə yazmaqdan çox necə yazmaqdadır.
Şübhəsiz, bu hekayədə də maraqlı yazılmış nüanslar vardır. Lakin, ümumilikdə, dostumuzu mətnin bədii səciyyəsi ilə bağlı daha diqqətli olmağa dəvət edərdim. Məncə, bunu bacarar.
Yazıçı Mübariz Örən
Əli Zərbəlinin “Qəhqəhə” hekayəsini iki dəfə oxudum. Birinci cəhddə gözümə dəyən bəzi uyğunsuzluqları (bəzi sözlərin yerində olmaması, təhkiyədəki bəzi zaman haçalanmaları, baş verən hadisəyə reaksiyalardakı qəribə təmkin, soyuqqanlılıq…) kənara qoyub, hekayəni ikinci dəfə oxudum və deyim ki, Abbasın “nədən ölməsi”, daha doğrunu “nəyə gülməsi” ilə bağlı “dedektivliyə” qədər inandırıcı, maraqlı, vədedici gəldi.
Hekayənin özəyi var, tapılıb; usandırıcı yeknəsəqliyin hökm sürdüyü bir kənddə hadisə baş verir, özü də necə! Adam gülməkdən ölür. Təsəvvür elə, bu detal düşə Q. Q. Markesin əlinə, “Dünyanın ən gözəl ölüsü” (niyəsə bu hekayə mənə o hekayəni xatırlatdı) gücündə bir mətn yaradardı. Yaxud “Gözlənilən bir qətlin tarixçəsi”ndəki Nasarın ölümü kimi bütün qəsəbəni bir-birinə vurardı. Burada isə belə bir dəhşətli hadisə telefon danışıqlarıdakı, münasibətlərdəki quruluqla, laqeydliklə müşaiət olunur, xeyli vaxt o hadisədən üç nəfərdən başqa heç kəsin xəbəri tutmaması inandırıcı görünmür (özləri bu qeyri-adi ölümün səbəbini – gülməkdən ölmək! – gizli saxlamağa çalışsalar belə). Çünki kənd balacadı və belə xəbərlərə təşnədi!
Düzdü, biz gənc qələmdaşımızdan indidən Markes ustalığı, Markes texnikası, koloriti tələb edə bilmərik, amma, tutaq ki, “ağzının içində deyinə-deyinə”, “boynunun qalın damarı”… kimi uğursuz ifadələrdən mətni təmizləyə bilərdi.
Gənc dostumuz püxtələşməyə gedən yolun astanasındadı. Bu çətin yolda ona öz obrazlarındakı təmkini, soyuqqanlılığı arzulayıram.
Qeyd: Sabah “Partizan”da “Qəhqəhə” hekayəsi haqqında Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, tənqidçi Maral Yaqubovanın yazısı yayımlanacaq.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti devrildikdən sonra Azərbaycanda cümhuriyyət qurucularının qara piarı aparılır, onların fəaliyyəti izlənilərək xalqa yanlış çalarlarla təqdim edilirdi. Bu tip məqalələrdən bir neçəsini də Əliheydər Qarayev yazıb.
1928-ci ildə Azərbaycanda ərəb əlifbasından latın qrafikasına keçidə qərar verilib. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə SSRİ tərkibindəki hər ölkənin bir əlifbada olmasını tənqid edərək bu hərəkəti “Moskvanın hiyləsi” kimi təqdim edir.
Əliheydər Qarayev isə bu məqaləyə təhqir dolu bir cavab yazır.
“Partizan” 1929-cu il 1 yanvar tarixdə “Kommunist” qəzetində dərc olunan həmin məqalədən bir parça təqdim edir:
1 YANVAR – BÖYÜK İNQİLAB BAYRAMIDIR
Azərbaycan mərkəzi icraiyyə komitəsinin dekreti üzrə bu gündən etibarən Azərbaycanda bütün mətbuat, idarələr, müəssisələr, məktəblər və sairə artıq tamamilə yeni əlifbaya keçir.
Şuralar Azərbaycanında yeni əlifba tətbiqi uğrunda birinci addımlar atılırkən bu yeni əlifbanın düşmənləri – mollalar, axund kərbəlayi, məşədi, bəy, xan və onların rəhbəri müsavat firqəsinin bütün əzilmiş tör–töküntüsü qudurğancasına hücuma başlamışlar.
Onlar Azərbaycan əməkçiləri haqqında heç bir murdar sözdən, yalan, böhtan və iftiradan geri durmadılar. Məncə, indi düşmənlərimizin haqqımızda nələr söylədiyini gözəlcəsinə bilərək onların murdar maskasını atmaq və çirkin sifətlərini göstərmək yersiz olmaz.
Misal üçün vaxtilə İstanbulda çıxan “Yeni Kafkazya” məcmuəsinin 15 oktyabr nömrəsindəki “Bolşevizm və türkçülük” məqaləsini alalım.
Məqalədə Məhəmməd Əmin bəy yazır: “Moskvanın hiyləsi (hiyləsi ha!!! K.) yalnız bununla qurtarmır. Moskva Azərbaycanda latın əlifbası tətbiq edir və Dağıstanda ruscayı (fitnəyə tamaşa edin!!! – K.) nəşrə səy edir. Krımda bir imla, Kazanda tamamilə yeni bir imla tətbiq edilmişdir. Bu surətlə ixtilaldan əvvəl bir imlaya, bir hürufat və bir üsuli təhrirə malik olan türkləri – mətbuat və ədəbiyyatlarını parçalayaraq vəhdət lisanlarını pozmuşlardır” .
İmdi 4 il əvvəl siyasi fırıldaqçı Məhəmməd Əminin nə fəsad törətdiyini və məsələyə nə dərəcədə alçak bir surətdə yanaşarak “yeni əlifba” – Moskvanın hiyləsi” və “ruslaşmak” üçündür deyə bağırmasını nəzərinizə gətirin.
Lakin Moskva hiyləsi Məhəmməd Əminin düşündüyü “hiylələrdən” deyildir. “Moskva hiyləsi” əməkçilərin yaratdığı oktyabr inqilabından ibarətdir. Bu başı boş ağalar elə güman edirlər ki, artıq bu əsrdə gündə on dəfə donunu dəyişdirən fırıldaqçıları tanımayan adamlar yenə də vardır.
Artıq Məhəmməd Əminlər hansı maskaya bürünür bürünsün onların çirkin sifətləri göründükdə, murdar səsləri eşidildikdə hər bir əməkçi anlayır ki, dağlanan kapital eşşəkləri nə üçün anqırırlar”
Ə. H. Karayof
Əliheydər Qarayev “Kommunist” qəzetinin 29 yanvar 1929-cu il sayında da M.Ə.Rəsulzadə başda olmaqla cümhuriyyətçiləri satçıqnçılıq və fırıldaqçılıqda günahlandırır. Həmin məqlədən də bir parça təqdim edirik:
“Kokumuş mühacirlər bataqlığında son aylar müddətində bir hərəkət, canlanma görülür.
Buna da səbəb kokumuş mühacirlər bataqlığı tufeylilərinə kapitalistlər tərəfindən atılmış sədəqə olmuşdur.
Vaxtilə xəbər verdiyimiz kimi Topçubaşov başda olmaq üzərə “Azərbaycan sülh heyət mürəxxəsəsi” bütün Ramana dairəsini Deterdinqə satmışdır.
Eyni zamanda yenə məşhur heyət Bakı neft yerlərinin, Bibiheybət və Suraxanı kimi sayir dairələrini də satmaq barədə müzakirət aparırdı.
Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin 1925-ci ildə İstanbulda nəşr edilən “Əsrimizin Səyavuşu” əsəri
Böylə tək başına fırıldaqçılığın mənfəətini duyaraq Məhəmməd Əmin Rəsulzadə qrupu “Azərbaycan heyəti mürəxəssəsi” əleyhinə şiddətli kampaniya açaraq onun üzvlərini xain, fırıldaqçı, dolandırıcı elan etdi…
Bu cür ağalar bu gün millət davası edirlər.
Məhəmməd Əmin Rəsulzadələrin milləti, Xas Məhəmmədoflar və onların qruplarının milləti ancaq öz cibləridir.
Azərbaycan əməkçilərini qarət edənlər hətta qovulduqdan sonra mühacirlikdə də bir çox dolandırıcılıq və fırıldaqla Azərbaycanı soymaqda davam edirlər.
Bütün bu alış-verişlər, daha doğrusu dolandırıcılıqlar, mühacirlərin millət gurultu və patıltıları altında edilir.
Qeyd: Məhəmməd Əmin Rəsulzadə isə 1920-ci ildə Ə.H. Qarayev və onun tərəfdaşlarının köməyilə Azərbaycan işğal olunmadan bir neçə gün əvvəl iclasda Qarayevə bu sözləri demişdi:
” – Sən bir güllə atmadan bütün millətimizi məhv etdin, Əliheydər, «tovarişlər» sənin özünü güllələyəndə mənim bu sözlərimi yadına salarsan”.
Ə. H. Qarayev Bakı Sovetinin Sədri, “Kommunist” qəzetinin baş redaktoru işləsə də, özü də 1938-ci ildə casusluqda və əksinqilabi fəaliyyətdə günahlandırılaraq güllələndi.
“Kommunist” qəzetinin 12 mart 1937-ci il sayında Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının sədri Seyfulla Şamilovun yazıçıları tənqid edən “Ədəbiyyatda bolşevizm ideyalığı uğrunda” adlı məqaləsi dərc edilib.
XX əsrin görkəmli dramaturqu, 37-ci ilin qanlı represiyasından vaxtsız ölümünün hesabına qurtulan, yaradıcılığı ziddiyətdolu iki fərqli istiqamətə haçalanan dəyərli ədibimiz Cəfər Cabbarlının söz səmasında parlaq ulduz olduğu hamıya məlumdur. Oxumağa davam et Cəfər Cabbarlı da Hüseyn Cavidi baltalayıb – FAKT→
