Fərid Edgü Türkiyədə minimalist hekayələr ustası sayılır. Ədəbiyyatda bu janrın inkişafında danılmaz xidmətləri var. Yazıçının “At” hekayəsi Azərbaycan dilində ilk dəfə “Partizan”da təqdim olunur.

Atı görmədim. Amma tərkindəki adamı tanıdım. Heç kimlə danışmayan qərib idi. Bir vaxtlar tayfanın başçısı imiş. Aşağıda nəql olunacaq əhvalatdan sonra tayfasını qardaşına əmanət edibmiş. Fərqli adamların dilindən dinlədiyim hadisənin ortaq nöqtələrini birləşdirməklə kifayətlənirəm:
“Bəyaz at idi – ayaq biləklərindəki dörd qara ləkəni saymasan. Qarda ləkə olar, amma onda yox. Burdan Vana dayanıb nəfəs dərmədən dörd saata qaçardı.

Ağamız deyərdi ki: “Bu atın anası, atası yoxdur. Göldən çıxmış mübhəm bir atdır.

Onu mənə gətirənlər danışmışdı: Aylı, zəlzələ effekti yaradan ağır, isti gecə imiş. Gölün sahilində çadır qurmuş kəndlilərdən bəziləri qumsalda yatıbmış. Birdən qəribə bir kişnəmə eşidiblərmiş. Beş-onu silahlanıb qalxıbmış. Baxıblarmış ki, aləmdə sükut, atlar da röyada. Qayıdıb yatıblarmış. Amma bir an sonra yenidən kişnəmə eşidilibmiş. Bu dəfə qalxıb baxanda gölün içindən sahilə üzməkdə olan atı görüblərmiş. At su pərisi kimi çıxıbmış səthində ayın görüntüsünü yansıdan gölün sularından. Gövdəsini möhkəmcə silkələyibmiş. Kəndlilər möcüzə ilə qarşılaşdıqlarını anlayıb bir müddət heyvana fövqəladə varlıq kimi baxıblarmış. Uzun sükutdan sonra açılıbmış dilləri.

Bəziləri “Bu vəhşi atdır, dağdan gölə düşübmüş yəqin. Boynuna ip salıb bağlayaq, sonra əhlilləşdirərik” deyibmiş. Fəqət at, heykəl kimi dayanıbmış. Qocalardan biri “vəhşi deyil, dağdan enən at belə dayanarmı?” deyib sorğulayıbmış. Sonra ata doğru gedibmiş. At ürküb qaçmayıbmış qocadan. Atın yalına sığal çəkibmiş qoca. “Bir az ot, saman gətirin” deyibmiş. Gətiriblərmiş.

Bütün oba, qadınlar və uşaqlarla birgə oyanıbmış, məşəllər yandırıb atı heyranlıqla çevrələyiblərmiş. Ata ilk toxunan qoca keçədən hazırlanmış yorğanı bəyaz gövdənin üstünə örtübmüş. Atı bağlamaq istəyənlərə isə “Bizə gələn bizdən qaçmaz” deyibmiş. Üç gün başıboş buraxıblarmış atı, qaçmayıbmış. Dördüncü gün yəhərləyiblərmiş. Amma heç kim tərkinə atılmaq hünərini tapmayıbmış ürəyində. Yenə də qoca atılıbmış atın belinə. Yel kimi uçubmuş, yel kimi qayıdıbmış. Sonra tayfalarımızın dostluq nişanəsi kimi mənə ərməğan etməyi düşünüblərmiş. Bu at tərbiyə edilməyib. Tərbiyəsi özündədir”.

“Ağamız iki il bu atdan başqa ata minməyib. Ağamız bu ata hər yəhər yaraşmaz deyib, bir İstanbul səfərindən qayıdarkən o günədək görmədiyimiz gümüş naxışlarla işlənmiş çərkəz yəhəri gətirmişdi. Çox ərəb atı görmüşdük, amma beləsini nə görən var, nə bilən. Bax, ölən bu atdır”.

Atın ölümündən əvvəl dinlədiyim bu hadisəni məmləkətin qərib sakinlərinin qəribə olan hər şeyi, hər hadisəni, hər insanı necə əfsanələşdirdiklərini bildiyimdən onların təxəyyül məhsulu kimi qiymətləndirmişdim. Amma atın Ağaya ərməğan edilməsilə ölümü arasında keçən vaxtda baş verənləri mənə əhvalatı danışanların hamısı görmüşdü. Deyilənə görə at, özünə özgə atları yaxın buraxmayıbmış. Digər atların yanında keçirdiyi ilk gecə tövlənin qapısını qıraraq bayıra çıxıbmış (Qaçıbmış deyə bilmirəm, çünki qapını qırıb çölə çıxdıqdan sonra tövlənin yaxınlığındakı bir əhlət ağacının altında səhəri gözləyibmiş). Bu hadisə ikinci dəfə təkrarlandıqda ona ayrıca tövlə tikmək zərurəti yaranıbmış. Sonra vədə yetişdikdə belə fövqəladə atdan döl götürmək istəyən Ağa tövləsindəki ən gözəl atları sərgiləyibmiş önündə. Amma sehrli at heç birinə yaxınlaşmayıbmış.

Bir gün… Atasının qəsəbədə olmadığı bir gün, Ağanın tək oğlu o dümdüz çöldə qarları bir-birinə qataraq o günədək yaşamadığı bir sürəti, o günədək hədiyyələnmədiyi gözəlliyə sahib bir varlığın tərkində yaşamaq istəyibmiş, tövləyə girib atı yəhərləməyə niyyətlənibmiş. Atın narahatlığına da diqqət etməyibmiş. Amma at, tövlədən kənara çıxmaq, Ağanın oğluna boyun əymək istəməyib. Atların dilini bilən uşaq, bu atın dilini anlamayıb. Tərkinə minməyə cəhd edib. Və bu uğursuz cəhdin nəticəsində at arxa ayaqlarının qüvvətli zərbəsi ilə igidin qabırğalarını parçalayıb tövlənin kərpic divarlarına qan içində göndəribmiş. Tövlədəki səs-küyə və mütləq ki, igidin ölümündən bir an əvvəlki bağırtısına evdən çölə çıxanlar tövlənin açıq qapısını görüblər. İçəri girdikdə isə samanların üzərində qabırğaları qırılmış, qafası parçalanmış, Ağanın adının, nəslinin tək davamçısı oğlunun ölüsü ilə qarşılaşıblar.
Hadisə vaxtı Ağanın evində olan Kərəm dayı “Kaş, o gün Ağanın evinə ayaq basmaz, olanları görməzdim” deyər bu əhvalat nəql edərkən. “Uşağı elə parçalanmış, qan içində görəndə tərəddüdsüz qatilin kimliyini bildim”.

“Kimdi?” deyə soruşdum.

“Bilməz kimi soruşursan” dedi. “Əlbəttə ki, o bəyaz at”.

“Amma siz içəri girəndə at tövlədə deyilmiş”, dedim.

“Hə” dedi Kərəm dayı. “Tövlədə deyildi. Bax, ordakı Əhlətin altında idi. Heç birimiz cəsarətlənib yaxınlaşmadıq. Eləcə dayanmışdı. Sonra yanına gələnlərdən qaçmadı. Kişnəmədi. Qorxmadı. Amma yenə də toxunmadıq. Toxunub nə edəcəkdik? At Ağanın atı idi, oğul Ağanın oğlu.

Ağaya çapar yolladılar. Qürub vaxtı gəldi. Evdəki qadınlar gündüzdən bu yana ağlayıb ağı deyirdilər. Qan içindəki uşağı tövlədən götürmək də heç kimin ağlına gəlməmişdi. Yataqda, ya samanların üstündə, ölü üçün nə fərqi var? Üstəlik uşağın anası Zeno “orda qalsın” demişdi. “Ağam gəlsin, görsün bu tilsimli, uğursuz at necə atmış” (Bəlkə də tilsim sözü ilk dəfə orda, ölünün başı üstə, anasının dilindən çıxıb yayılmışdı bütün qəsəbəyə). Ana tövlədə oğlunun yanında yerə çökmüş, dərdli başını qucaqlamaq istəyərkən qafasının parçalanmış olduğunu görüb sürünərək çölə çıxmış və heç kimin anlamadığı sözləri bağırıb huşunu itirmişdi.
Ağa gəlib tövləyə giribmiş. Oğlunun vücuduna (qanlı, darmadağın) baxıbmış, sonra da ətrafındakılardan “Uşağı burda qoyarlar?” deyə, soruşubmuş. “Niyə içəri aparmamısınız?” Sonra atın yerini soraqlayıbmış. Başlar eyni yönə, əhlət ağacına səmt çevrilibmiş. Ağa yavaşca yanına yaxınlaşıbmış atın.

Alaqaranlıqda uzaqdan baxıblarmış kəndlilər. Aralarından yalnız biri, Kar Musa Ağanın ata “Heç belə eləyərlər?” dediyini eşidibmiş. Bəlkə də əfsanədir. Əslində olan isə bütün kəndlilərin nəql etdiyi, Ağa ilə Atın dəqiqələr boyu qımıldanmadan göz-gözə dayanmaqlarıdır. İlk yorulan at olubmuş. Başını yerə əyibmiş və eləcə qalıbmış.

Bölgənin adətlərinə uyğun olaraq ertəsi gün uşağı azandan sonra dəfn ediblər. Ağa gecəboyu ağzını açıb danışmayıb. Gecəni təkcənəliyində keçirib. Otağın çırağı dan sökülənədək yanıb. Gün çıxarkən əlində tüfəngi otağından çıxıb həyətdən keçibmiş. Səhər dəfndə atı buraxdıqları yerə baxıb görübmüş ki, at yoxdur. Bax, o an bağırmağa, dəli kimi çöldə qaçmağa, sağa-sola atəş açmağa başlayıbmış.

Tövlələrdən atlar çıxarılıbmış, silahlar hazırlanıbmış.
Şübhəsiz, bütün hazırlıqların uğursuz nəticələnəcəyini, ona yetməyin mümkünsüzlüyünü bilirdilər. Amma hazırlıqlarını ümidsizlik çənbərindən qurtaran düşüncələri vardı: atı dar yollarda tutmaq, ya da uçuruma qovmaq.

“Bir səhər hələ gün doğmamış, hər kəs röyadəykən Ağamız kənddən gedibmiş. Hara, niyə getdiyini heç kimə söyləməyibmiş” deyib davam edirlər bu qərib hekayəyə. “Amma hamımız hara, niyə getdiyini bilirdik. Kəndimizin igidlərini çölün dörd tərəfinə göndərdik. İzə düşdük. Ağamızı tapmayıb geri döndülər. Aradan üç gün keçdikdən sonra dördüncü gün ağamız atının üstündə yorğun, pərişan qayıtdı. Tərkindən tilsimli atın yalı sallanırdı.”

“Hadisə beləmi bitdi?” deyirəm kəndlilərə.

“Hə” cavablayırlar.

Amma içlərindən biri “Xeyr” deyir. “Vandan gələn çapar əhvalatını unutdun”.

“Həəəəə… Hadisədən aylar keçmişdi. Vandan bir çapar gəldi və bir gecə kişnəmə səsinə oyandıqlarını, çadırlardan çıxarkən bəyaz, uzun yallı atın şahə qalxıb aralarından keçdiyini, görəsən, əvvəlki atın qardaşımıdır deyib önünə çıxmaq istədiklərini, onları görən atın isə ürkmədiyini, ancaq yolunu dəyişdiyini danışdı. Sürətinə çatmadıqlarını, atın gəldiyi kimi qayıdıb gölün sularına daldığını, ay işığında sahildən uzaqlaşan başını, suya batmış yalını gördüklərini, atın bütünlükdə gözdən itdiyini əlavə etdikdən sonra çapar ağamıza demişdi:

“Ağamız maraqlanıb məni göndərdi ki, öyrənim, ağamızın ərməğan etdiyi at yaşayırmı?”

“Çapara heç birimiz olanları danışmadıq. Sualını cavabsız qoyduq. Ancaq ağamız çapara ağasına aparması üçün tiyəsi dəyərli daşlarla bəzədilmiş əcəm xəncəri verdi”.

Tərcümə: Məlik Rza