“Partizan”da yeni ədəbiyyat layihəsinə start verilir. Layihə çərçivəsində vaxtaşırı yazıçı İlham Əzizin müxtəlif qələm adamları ilə nəsr barədə söhbətlərini oxuya biləcəksiniz. Söhbətlər dənizkənarı bulvarda baş tutduğundan yeni layihəyə belə ad verdik: “Nəsrin bulvar söhbəti”.

Bugünkü həmsöhbətimiz yazıçı-publisist, Azad Yazarlar Ocağının sədri, “Adalar və gəmilər”, “Keçilərin nəğməsi” romanlarının müəllifi Rəşad Səfərdir.

“…Elə bildilər, nədən yazsan, necə yazsan, roman olacaq…”

İlham Əziz (İ.Ə.): Rəşad, bir ara Azərbaycanda roman “bum”u olmuşdu, hamı roman yazırdı. O romanların bəziləri xaricdə, məsələn, Fransada da çap olundu. Amma biz heç vaxt “Azərbaycan romanı” deyilən markaya rast gəlmədik.

Rəşad Səfər (R.S.): Sənətin hansısa sahəsində, həmin sahənin müəyyən bir janrında markaya çevrilmək çətin məsələdir. Bu hər xalqa nəsib olmur. O ki qaldı “bum” məsələsinə, bu da şişirdilmiş söhbətdir. Sovet dövründə də say və həcm etibarilə indikindən artıq roman yazılırdı. Sadəcə, 2000-ci illərə qədər roman haqqında təsəvvürlərimiz başqa idi. Həm yerli, həm dünya ədəbiyyatından gördüyümüz, tərcüməsinə icazə verilən romanlar irihəcmli olurdu; hadisələrlə zəngin, çox vaxt əxlaqi-didaktik, həmişə də siyasi konyunkturaya ənənəvi formalarda uyğun… Roman yazmağa hər adam cəsarət etmirdi. Amma 2000-ci illərdən etibarən xeyli roman tərcümə olundu, yazılar yazıldı, biz tamam fərqli üslublarda, məzmunlarda, həcmlərdə romanlar gördük. Artıq hər mövzuda roman yazmağın mümkünlüyünün şahidi olduq. Roman 60-70 səhifəlik də ola bilərdi. Hətta bir nəfər yadına düşən xatirələrini roman kimi yaza bilərdi. İnsanlar da həvəsə düşüb, cəsarətə gəlib roman yazdılar. Hekayədən fərqli olaraq, romanda özünü ifadə etməyə daha çox imkan olur. Amma bir məsələ var. Yaxşı roman böyük təfəkkür, geniş məlumat bazası istəyir, böyük bir ənənəyə dayanır. Bizdə romanı daha çox hazırlıqsız şəxslər yazdılar. Elə bildilər, nədən yazsan, necə yazsan, roman olacaq. Ona görə bir müddət həvəskarların romanları yazıldı. Amma indi görürük ki, onlardan ortada, cəmi, bir-iki məhsul qalıb. Digər tərəfdən, “roman bumu” deyiləcək sayda romanların yazıldığını düşünmürəm.

“…Sovet dövrü romanlarının çoxunda hadisələr kolxozda baş verirdi…”

İ.Ə.: Hətta mən deyərdim ki, əvvəl yazılanlar, məsələn, altmışıncı illərdə yazılan romanlar daha ağır romanlardı, nəinki sonra yazılanlar. Ümumiyyətlə, Azərbaycanda rəngarənglik baxımından hansı romanlar yazılıb, hansı üslublara, hansı formalara müraciət olunub? Rus və ya digər dünya ədəbiyyatına baxanda görürük ki, xeyli üsluba müraciət ediblər.

R.S.: Altmışıncılar klassik formadan qopa bilməmişdilər, hadisələrlə zəngin olurdu əsərlər. Ona görə bizə, nisbətən, “ağır roman” təsiri bağışlayır. Amma təfərrüata getsək və istisnaları nəzərə almasaq, çoxu quru, süni, dünya ədəbiyyatında çoxdan köhnəlmiş söhbətlərdi. 2000-ci illərdə fikirləşirdik ki, yeni eksperimentləri gətirməliyik ədəbiyyatımıza, yeni mövzulara müraciət etməliyik. Qərb roman ənənəsini qısa müddətdə mənimsəmək çətin məsələdir. Qərb romanının keçdiyi yolu unuduruq. Son dörd yüz ildə hansı yollardan keçib? Bir formada yüzlərlə roman yazılıb, sonra başqa formalara keçiblər. İctimai-siyasi proseslər romanların məzmununa təsir edib. Biz isə qısa müddətdə hamısından dadmaq istədik. Sovet dövrü romanlarının çoxunda hadisələr kolxozda baş verirdi. Yaxşı bilirdilər kolxoz dünyasını. Kolxozu, kəndi yaxşı bilirdilər. Hadisələrin, əhvalatların zənginliyi bir az da bununla bağlıdır.

“…Elə bildilər, ağızlarına gələni yazacaqlar, olacaq postmodern şeir…”

İ.Ə.: Şəhərə gələnlər də əyalətdən gəlirdilər deyə elə yazırdılar, kənd estetikası ilə…

R.S.: Elədir, xəyanət, sevgi, qısqanclıq, ölüm, evlilik və sair belə insani situasiyalar kənddə baş verirdi. Romanların mövzuları burada idi. Sonra altmışıncılar bir az şəhər ədəbiyyatı yaratmağa çalışdılar. Amma bunlar roman kimi çoxsəsli, dərin qatları olan, bədii dili hiss etdirə bilən mətnlər deyildi. Doxsanıncı illər də ki, məlumdur, qarışıq vəziyyət, müharibə, xaos. Əlimizlə divardan tuta-tuta yeriyirdik. Əyalətlərdən Bakıya doğru köç… Nəticədə böyük bir dövr aqrar tamadaların yetişməsi üçün münbit şərait yaratdı. Guya şəhərdən yazırdılar, amma dil, məzmun hamısı əyalətdən gəlirdi. Kənd, əyalət mövzularında yazmaq problem deyil, dediyim məsələ ayrıdır. Problem aqrar təfəkkürdür. 2000-ci illərdə postmodernist deyilən mətnlərimizin çoxu da bu aqrar təfəkkürdən, bəsitlikdən, sadə əhvalatçılıqdan arınmayıb. O mətnlərin postmodernizmlə əlaqəsi yoxdur. Oxşar proses şeirdə də baş verdi. Elə bildilər, ağızlarına gələni yazacaqlar, olacaq postmodern şeir.

“…44 günlük müharibədən “müharibə ədəbiyyatı”nın çıxacağına inanmıram…”

İ.Ə.: Rəşad, maraqlıdır, haqlı iradlar var ki, Azərbaycan ədibləri müharibə mövzusuna müraciət edə bilmirlər, edənlər də mənasız şeylər yazıblar. İndiki nəsil iki müharibə görüb. Birində məğlub xalq, birində qalib xalq var. Birinci müharibədən yazanlar var, ən azı, müharibənin gətirdiyi faciələrdən… Məsələn, Şərif Ağayar yazıb. İkinci müharibədən isə artıq dörd il keçib. Ortada bir mətn yoxdur. Müzakirəyə səbəb olacaq, müharibənin üzünü bizə göstərə biləcək heç nə, demək olar, yazılmayıb. Nədəndir bu? Cəsarətsizlik, yoxsa başqa nə? Heç kim müraciət etmir, halbuki müharibə ədəbiyyatın münbit torpağıdır. Səncə, müharibə ədəbiyyatımza necə təsir edir və bu mövzu özünü necə büruzə edəcək?

R.S.: Birinci Qarabağ müharibəsi, onun yaratdığı nəticələr yazılası, ədəbiyyata gələsi hadisələrdir. Çoxlu insan faciələri var. Xalq böyük bir köçkünlük həyatı yaşayıb. İnsan itkilərinin sayı çox olub. Amma o dövrdə ciddi mətnlərin yaranması müşkül iş idi. Həm üstündən zaman keçməliydi, xaosdan bir az aydınlığa çıxmalıydıq. Həm də həmin dövrdə yaza bilənlərin təfəkkürü sovetdən qopmamışdı – savadsızlıq, dünyadan xəbərsizlik… Onlar ciddi nə yaza bilərdilər? Uzağı, ağlaşma, ya da ucuz vətənpərvərlik mövzuları. O dövrlə bağlı ciddi mətnlər hələ indidən belə yarana bilər. Gələk ikinci müharibəyə… Səmimi deyim, 44 günlük müharibədən “müharibə ədəbiyyatı”nın çıxacağına inanmıram. Məsələ qələbəni tərənnüm etməkdirsə, heç, o başqa mövzudur. Ondan kimsə hansısa təmənna ilə istifadə edə bilər. Amma 44 günlük müharibə Bakıdakı, arxa cəbhədəki həyata nə qədər təsir etdi?

İ.Ə.: Texnoloji müharibə idi.

R.S.: Bəli. Elə idi…

“Arxa cəbhədə qalan yazıçılar nədən yazacaqlar?..”

İ.Ə.: Belə qəti qərar vermək tez deyil? Bəlkə, ciddi romanlar yazılacaq? Bütün hallarda faciə hələ təzədir, havası hələ də var. Müharibənin yarası qaysaq bağlasın, ona toxunmaq olsun, sonra? Ola bilər ki, bizim romançılar həm də qorxurlar ki, birdən bu mövzuda yaxşı yaza bilmərik. Bu elə mövzudur ki, yazıçı oxucudan da qorxur. Bizdə indi həm də kütləyə işləmək var.

R.S.: Bunu istisna etmirəm. Müharibə hansısa müəllifin həyatına toxunubsa, yaxud müharibə onun həyatında dönüş nöqtəsi olubsa, tək-tək hekayələr, romanlar nə vaxtsa yazıla bilər. Amma düşündüyümüz şəkildə, məncə, yox, silsilə romanlar, hekayələr, yəni müharibə ədəbiyyatı yaranmayacaq. Ağlımızdakı müharibə romanlarının çoxu arxa cəbhədən yazılanlardır. Güllə atılmadan müharibəni təsvir etmək… Xoşbəxtlikdən, müharibə 44 gün çəkdi. Sürətli və minimum zərərlə çıxdıq. Arxa cəbhədə kütləvi insan faciələri baş vermədi. Arxa cəbhədə qalan yazıçılar nədən yazacaqlar? Ola bilər, müharibə iştirakçılarından kimsə yazıçı, şair, jurnalist olub, onlardan kimsə müharibənin dəhşətindən yaza bilər. Uzun sürən müharibələrdə döyüşə, cəbhəyə hər cür adam gedir; şair, yazıçı, jurnalist, həkim… Yəni, müharibənin içindən yazmaq ehtimalı çox olur. Amma 44 günlük müharibədə nə qədər yazıçı-şair var idi? Yəni tanınan, bilinən, yaxşı yazanlardan söhbət gedir. Amma tərənnüm ədəbiyyatı həmişə yazıla bilər. Bir az da müddət keçməlidir, emosiyalar yatmalıdır. Yəqin ki, ondan sonra, bəlkə, nəsə yazılar. Onda görərik vəziyyəti. Sən yeri gələndə bir əsgərin qorxmağından da, ölümdən qorxub ağlamağından da yaza bilməlisən.

İ.Ə.: Rəşad, Azərbaycanda hər şeyi yazmaq olur, ya yox?

R.S.: Təbii ki, olmur. Hər şeydən əlavə, bizdə çox ciddi özünüsenzura var. Yazanların çoxu artıq qələmi əlinə alanda özünü instinktlə senzura edir, bilir ki, nəyi yazmaq olar, nəyi yox.

“…Ədəbiyyat bu gün ictimai fikrə təsir edə bilmir…”

İ.Ə.: Mənə elə gəlir, bu məsələdə bir az da Sovet dövründən gəlmə genetik qorxu var. İki tərəfdən qorxuruq: bir kənar qınaqdan qorxuruq, bir də özümüz özümüzdən. Bu yaxınlarda Kəramət Böyükçölün “Səs” romanını oxudum, yazı da yazdım. Demişdim ki, “Kaş bu roman qadağan olunardı”. Görürük ki, Azərbaycanda qadağan olunan ədəbiyyat yoxdur. Heç kim bizə demir bunu yazma, bunu yaz. Məsələn, inanmıram ki, İran dövlətinin rejissorlara qarşı sərtliyi çox olsaydı, onlar elə çəkə bilərdilər. Mənə elə gəlir, İran dövləti də razılaşırdı, göz yumurdu rejissorlara. Müqayisə üçün deyirəm…

R.S.: Kəramətin və ya başqa birinin romanına senzuranın olmamasına səbəb kütləvi olmamasıdır. Ən kütləvi oxunan Kəramətdir, amma həqiqi oxucularını saysaq, təhlükəli sayda deyil. Ədəbiyyat bu gün ictimai fikrə təsir edə bilmir. Nə vaxtsa bizdə bir kitab on minlərlə oxunsa, ictimai fikrə ciddi təsir edə bilsə, onda görərik əsl senzuranı.

İ.Ə.: Şeirlər marşa çevrilsə, məsələn…

R.S.: Hə, kütləvilik bir həddi keçəndən sonra təhlükəyə çevrilir. İndi çox oxunan məqalələr, esselər ancaq saytlarda yazılır. O saytların da vəziyyəti aydındır. Qırmızı xətlər bəllidir hamıda.

İ.Ə.: Axı həm də Azərbaycan dövləti yazıçı-şairə ictimai hörmət qoyur…

R.S.: Amma bilirik ki, bunun səbəbi onları neytrallaşdırmaqdır. Bir yazıçının ehtimalında belə on ildən sonra ev almaq, təqaüd almaq varsa, həyatını, yaradıcılığını, ictimai davranışlarını ona görə istiqamətləndirir. Bəlkə də, o evi heç vaxt almayacaq, amma o ehtimalın özü belə müəllifi senzura edir. Dünyada da yazıçılara dəstək olan ölkələr var, amma prinsip odur ki, sən yaz, mən də sənə dəstək verim. Daha ondan yazma, bundan yaz demirlər. Bizdə elə deyil. Bizdə dövlətlə sənət adamları arasında səssiz razılaşma var. Qarşılıqlı göz vururlar bir-birilərinə.

İ.Ə.: Onun günahını mən hakimiyyətdə görmürəm. Hakimiyyət özünü saxlamaq üçün cinayət olmayan hər şeydən istifadə edə bilər. Axı, kütləvi vəsaitlər də ayrılır…

R.S.: Ayrılır, amma kimlərə? O pulların hesabına ortaya nə qoyulub bəs?

İ.Ə.: Məncə, Azərbaycanda böyük sənət adamı yoxdur ki, dövlətlə də yaxşı münasibətdə olub sənət yarada bilsin.

R.S.: Razıyam, o da yoxdur. Qoyulan maya da batır. Amma yenə deyirəm, düşüncəsi ancaq maddiyyata hesablanan, təmənnalı adam mümkün deyil ki, böyük sənət yaratsın.

İ.Ə.: Sən özün Azad Yazarlar Ocağının sədrisən. Mən də Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü. Biz dostluq edirik, ədəbiyyatdan danışırıq, bu bizə mane olmur. Hesab edirəm ki, bu, çox gözəldir. Sən necə düşünürsən, AYB-nin təşkilati dəstəyi və AYO-nun ideya dəstəyi ilə olmazmı ki, adamların bir-biri ilə münasibətini yaxşılaşdırıb daha yaxşı nəticələr əldə edək? Kin-küdurət olmasın. Baxmayaraq ki, əks cəbhələrdir.

R.S.: Şəxsi münasibətlər təbiidir. Çünki insanın xarakterinə, davranışına, niyyətinə əsaslanır, nəinki ideyasına. Amma mən oradakı şəxslərdən çox, o təşkilatın özünə vurğu edirəm. AYB-nin quruluşu yanlışdır. Hər şey bir yana, mahiyyət olaraq səhvdir, zərərlidir. Son illər Azərbaycanda bir çox qurumlarda tam təfəkkür dəyişikliyi olmasa da, quruluş olaraq, forma olaraq dəyişikliklər baş verir, idarəetmə forması dəyişir. Yəni, heç olmasa, Sovet dövrünün qalıqları formal olaraq təmizlənir. Amma AYB yerindədir. Sovetdən qalma bir-iki atavizmdən biridir. AYO-nun ideyası AYB-nin mahiyyətinə qarşıdır, onlar təşkilati olaraq bir araya gələ bilməz. Bir yanda ədəbi azadlığı dəstəkləyən, yaradıcı insanın bütün növ buxovlardan azad olmağını istəyən bir ideya, digər yanda ədəbiyyatla bağlı bütün funksiyası administrativ idarəçilik olan, azadlıqdan çox boyunduruğu təbliğ edən bir qurum.

“Orada təmsil olunan kimi görmüşük AYB-ni ciddi tənqid etsin?..”

İ.Ə.: Amma AYB-dən çox tənqid olunan qurum da yoxdur.

R.S.: Kim tənqid edir? Üzdə olan, orada təmsil olunan kimi görmüşük AYB-ni ciddi tənqid etsin? Edən gərək orada olmasın. Əgər fundamental tənqid edirsənsə, mahiyyətə qarşısansa, məntiqi olaraq orda olmamalısan. Kimisə zorla ora üzv etmirlər. Tənqid edənlər AYB-i qəbul etməyənlərdir. Əgər oradasansa, o zaman razılıq və istək var. Şəxs olaraq mən heç kimə nifrət etmirəm, heç bir AYB üzvü ilə şəxsi problemim yoxdur, əksinə, neçəsi ilə dostluğumuz var. Nifrətdən ədəbiyyat çıxa bilməz. Ortada olan ədəbiyyat dərdidir. Hamımızı bu maraqlandırmalıdır.

İ.Ə.: Bəs dünyada bu nümunələr necədir? Ədəbi təşkilatlar, yazıçılar birliyi və s.

R.S.: Əksər ölkələrdə, yəni mədəni mühiti bizdən öndə olan ölkələri deyirəm, maksimum həmkarlar ittifaqı kimi birlikləri var. Yığışıb dərdlərini danışırlar, birlikdə bəyanat verir, ictimai hadisələrə fikir bildirirlər. Ədəbiyyatın qarşısında duran hansısa problemə birgə mövqe göstərirlər. Daha AYB kimi yox. Latın Amerikasında da, Avropada da belə qurumlara nadir hallarda rast gələrsən. Hətta bu cür qurumlar artıq dövlətə də lazım deyil. Boşuna xərclərdir. Dövlət istədiyini də oradan ala bilmir. Onsuz da ictimai prosesə yazı-pozu adamı olaraq artıq təsir edə bilmirik.

“…Azərbaycanda fərdi dəyişə bilən ədəbiyyat yoxdur…”

İ.Ə.: Ədəbiyyat gələcək nəsillərin ideya bazası olur, gələcək nəsillər ədəbiyyatdan bəhrələnir. Ədəbiyyat yön verir cəmiyyətə. Bizim belə olmağımız narahatlıq yaradır ki, ənənəvi ədəbiyyatımızdan heç nə götürə bilməyəcəklər. Məcburuq ki, başqa ölkələrin ədəbiyyatını oxuyaq, oradan bir şey yaradaq. Ciddi bir yerli roman yoxdur ki, ideya, qənaət gətirsin. Cəmiyyətin təfəkkürünün formalaşmasına təsir etsin.

R.S.: Ədəbiyyatın ictimai təsiri dedikdə fərdlərin yetişməsini nəzərdə tuturam. Daha doğrusu, fərdiyyətin formalaşdırılması. Ədəbiyyat, sənət cəmiyyətə dolayı təsir edir. Yəni insanı fərd kimi, fərdiyyət kimi formalaşdırır. Fərdlər də cəmiyyəti. Ola bilər ki, sənin bəhrələndiyin roman mənim ideyama təsir etsin və ya etməsin. Əsas odur ki, mətn beynimizdə, şüurumuzda başqa vasitələrin gedib çıxa bilmədiyi yerlərə toxunsun, bizi dəyişə bilsin. Öyrətmək mənasında demirəm. Biz didaktik ədəbiyyat anlayışından qurtula bilmirik. Təsir və öyrətmək başqa şeylərdir. Hələ də sənətin, yazıçıların xalqı qarşısına qoyub danlaya-danlaya bizim yerimizə cəmiyyət yaradacağını düşünürük. Dünya ədəbiyyatına həvəs ona görədir ki, Azərbaycanda fərdi dəyişə bilən ədəbiyyat yoxdur. Xalqı qabağına qoyub danlamaq ədəbiyyat deyil. Şəxsən, bütünlüklə, siyasi və ya digər əxlaqi diktə ilə yazılmış romanları bəyənmirəm. Çox az roman var ki, siyasidir, amma ayaqda qala bilir. Sabah siyasi mövzu dəyişəndə ortada heç nə qalmır.

İ.Ə.: Səncə, Azərbaycan ədəbiyyatına dünya ədəbiyyatından hansı ölkələr təsir edir?

R.S.: Aydın məsələdir ki, daha çox rus ədəbiyyatı təsir edib. Mövzu və üslub olaraq, ədəbiyat dili olaraq… Bu gün təmiz Azərbaycan dili dediyimiz mətnlər sovetin filtrdən keçirib saxladığı mətnlərdir. Maksimum sadəlik. Hətta bəsitlik bəzən. Bu, modernizmin gəlməyinə də mane oldu. Hələ də qurtula bilmirik. Hekayə deyəndə ağlımıza ancaq Qorki gəlir. İkinci təsir 19-cu əsr fransız romanlarındandır. Məsələn, Balzak, Hüqo kimi. Latın Amerikasının da təsiri olub. Magik-realizm bir ara çoxunu ovsunlamışdı. Amma çox yox. Oraların mahiyyətinə enə bilməmişik. Bizə çatmayan modernist ədəbiyyatdır. Dünya bunun üzərindən çoxdan keçib, biz heç modernizmi hiss edə bilmədik. Bayaq dediyim məsələ, modernizmin əsası fərdiyyətçilikdir. Bizdə həqiqətən belə mətnlər yox səviyyəsindədir.

İ.Ə.: Bəlkə, bizdə ona görə alınmır ki, götürüb sırf Avropa romanı yazmaq istəyirik? Məncə, biz öz ənənələrimizin üzərində ədəbiyyat nümunələrini sintez etməyi bacarmalıyıq. Azərbaycan adamı nə Şərq adamıdır, nə Qərb adamı. Avropa bizdən məişət istəyir. Onlara bizim bəşəri söhbətlərimiz maraqlı deyil, özləri bu mərhələni keçib. Bəlkə də, konkret olaraq biz Qafqaz ənənəsində romanlar yazmalıyıq.

R.S.: Düstur bəllidir. İstəsək də, istəməsək də, modern ədəbiyyatın formaları Qərbdən gəlir. Şərqinki divan ədəbiyyatıdır, pritçalardır, aforizmlərdir. Onların ayrı gücü var. Böyük ənənədir. Amma indi biz bunlarla həyatımızı, həyat fəlsəfəmizi danışa bilmərik axı. Məcburuq ki, Qərb modellərinə müraciət edək. Qafqaz kimliyi də Şərq və Qərb arasında özünəməxsus altkimlikdir. Tarix boyunca hər iki tərəfdən qidalanıb. Məsələn, bizim özümüzün bu baxımdan böyük üstünlüklərimiz var. Biz Qərb klassik musiqisini də, Şərq ənənəvi muğamını da, Amerika romanını da, rus romanını da, divan ədəbiyyatını da, yapon haykularını da, iran miniatürlərini də, renessans rəsmlərini də anlaya bilirik, bəyənə bilirik. Bizə bu, adi gəlir, amma bir çox xalqda belə xüsusiyyət yoxdur. Sadəcə, bunlardan istifadə etmək lazımdır.

“…Texnoloji inkişafın ədəbiyyatın məhvinə gətirəcəyinə inanmıram…”

İ.Ə.: Məncə, bizim dünya ədəbiyyatı ilə bir fərqimiz də Quran-İncil fərqidir. Biri sevgi üzərində qurulub, biri də insanın hər işinə qarışan, durmadan ibadət halında görmək istəyən… Burada fərd yetişə bilməz… Rəşad, texnoloji bum var dünyada, bu da yazı sənəti ilə toqquşma yaradır. İnsanlar hər şeyi qısa oxumaq və görmək istəyirlər. Bunun taleyi necə olacaq?

R.S.: Bir ara məndə də bununla bağlı bədbinlik vardı. Amma sonra düşündüm, bu bir arınma prosesidir. Ədəbiyyat tam özünə, sırf mahiyyətinə çevrilir artıq. Vaxt var idi ədəbiyyat ideologiyaları yaymaq və ya əyləndirmək vasitəsi idi, təsviri təxəyyülə xidmət edirdi. Bir zamanlar içində din vardı, fəlsəfə vardı. Filosoflar düşüncələrini şeirlə deyirdilər. Min illərdir təmizlənə-təmizlənə gedir. Din, fəlsəfə, rəsm, əyləncə zamanla ayrıldılar. İndi yerdə qalan saf ədəbiyyat olacaq. Artıq ədəbiyyata gələn insanlar anlayacaq ki, burada pul, məşhurluq, siyasət, dünyanı dəyişmək məsələsi yoxdur. 15-20 il sonra indikindən daha az yazıçı, daha az oxucu ola bilər. Amma bu ədəbiyyatın özünün məhv olması demək deyil. Yazıçı onda qərar verməli olacaq ki, mən ədəbiyyatın saf özü ilə məşğul olacağam, bu yükü daşımağa hazıram, ya yox. Ədəbiyyatın özü nədir, bu artıq başqa söhbətin mövzusudur. Bu baxımdan texnoloji inkişafın ədəbiyyatın məhvinə gətirəcəyinə inanmıram. İnsan varsa, ədəbiyyat da bir formada mövcud olacaq.