“Nəsrin bulvar söhbətləri” layihəsi çərçivəsində İlham Əzizlə Rəşad Səfərin ilk həmsöhbəti yazıçı Şərif Ağayar oldu.
Şərif Ağayar “Haramı”, “Gülüstan”, “Arzulardan sonrakı şəhər”, “Ağ göl” və “Komandir” romanlarının müəllifidir. Bununla yanaşı, müəllifin iki povesti, silsilə hekayələri, müxtəlif mövzulu esseləri müxtəlif vaxtlarda oxucu auditoriyasına təqdim olunub və rəğbətlə qarşılanıb.
“Partizan” üç nasirin söhbətini oxuculara təqdim edir.
***
İlham Əziz (İ.Ə.): Kunderanın bir müsahibəsini oxumuşdum; Herman Broxun fikrinə istinad edirdi. Deyir, əgər sən mətndə kiçik də olsa, heç kimə məlum olmayan yeni nəsə icad edə bilmirsənsə, romançı deyilsən. Roman dörd əsrdən artıqdır Avropa janrıdır. Başqa dillərdə yaxşı nümunələri, müəllif icadları ola bilər, amma romanın əsli Avropadan gəlir. Mənə maraqlıdır, sən roman yazanda necə hiss edirsən bunu? Roman sənin doğma janrındırmı, yoxsa Avropanı təqlid edirsən? Yəni, onun təsirindəmi yazırsan?
Şərif Ağayar (Ş.A.): Düzü, mən romanla bağlı elə də ciddi elmi araşdırma aparmamışam, özümə lazım olan qədər öyrənmişəm, ona görə də mütəxəssis kimi danışmaq mənə bir az çətin gəlir. Amma öz təcrübəmdən çıxış edib deyim ki, icad dediyiniz hekayədə də, şeirdə də o cürdür. İstər mövzu, istərsə də forma baxımından mütləq nəsə tapmalısan, təzə nəsə deməlisən. Amma, heç uzağa getməyək, Orxan Pamuk kimi usta yazıçıda da sırf orijinal forma və məzmun görməmişəm. “Cövdət bəy və oğulları”, “Qara kitab”, “Mənim adım qırmızı”, “Qar” və digərləri tanış forma və məzmundadır. Lakin bütün bunlar yenidən işlənib, yenidən təqdim olunub. Ümumilikdə, bütün nəsr əsərləri klassik Avropa ənənələrinə dayanır. İnkişaf getdikcə müxtəlif məktəblər formalaşıb. İndi Amerika məktəbi də, yapon məktəbi var, Latın Amerikası məktəbi də. Mənim Azərbaycanda qəbul etdiyim ənənələrdən danışsaq, ilk yadıma düşən İsa Hüseynovdur. Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin dil və üslubu zamanına görə xeyli öndədir. Bir söz deyim, biz, əslində, xaricdən yeni formaları, yeni fəndləri öyrənə bilirik, amma yazanda milli ənənələrə söykənirik. Yazanda hiss edirsən ki, Azərbaycan dilində yaxşı roman çox azdır. Ümumən, bizdə roman az yazılıb. Ənənə həm də buna görə yoxdur. Tutaq ki, Aşıq Ələsgəri, Füzulini oxuyursan, görürsən, onlar şeirdə özlərini evlərindəki kimi rahat hiss edirlər. Romanda bu rahatlığı, bu ərki müşahidə etmirəm. Mənə elə gəlir, ənənə baxımından bizə nağıl və dastanlarımız da kömək edir. Bunu bir vaxtlar Sabir Əhmədli də demişdi. Bilirsiniz də Sabir müəllim Azərbaycanda ən çox roman yazan yazıçıdır. Birbaşa romançıdır. Xalq dilini də yaxşı bilirdi.
Rəşad Səfər (R.S.): Bizim ədəbi mühitdə bir neçə tənqid istiqaməti var. Adətən bu tənqidlərin heç biri əsaslandırılmır. Ümumi sözlərlə irad tutulur. Biri dillə bağlıdır. Dili asanlıqla tənqid etmək olur. Deyirsən, mətnin dili xoşuma gəlmədi, mürəkkəbdir, bəsitdir, bir az redaktəyə ehtiyacı var və ilaxır, olur tənqid.
Ş.A.: Hə, elədir. İlbər Ortaylı da deyir, Pamuk türk dilində yaza bilmir. O boyda romanları bir cümlə ilə vurub-dağıdır. Məncə, bizdə yaxşı tənqidçilər var. Ümumi mühit bərbaddır, tendensiya yaxşı deyil.
R.S.: Digər məsələ mövzudur; müəlliflər “öz mövzu”larında yazmadıqlarına görə tez-tez tənqid olunurlar. Üçüncüsü də təsir məsələsidir. Deyirlər, yaxşı romandır, amma sən filan yazıçının təsiri altındasan. Yazanda ondan təsirlənmisən. Andre Jid ədəbiyyatda təsir haqqında məqaləsində yazır ki, təsirdən qorxmaq zəif, cəsarətsiz yazıçıların işidir. Bəs Şərif Ağayar kimdən təsirlənir? Ədəbiyyatda təsir məsələsinə necə baxır? Ədəbi əcdad kimi öz təsir mənbəyini harda, kimdə görür?
Ş.A.: Məndə roman yazmağa həvəsi Umberto Eko yaradıb. Konkret desək, “Qızılgülün adı” romanı. Heç vaxt irihəcmli kitab yazmaq istəmirdim, çünki özümü hekayə ilə realizə edə bilirdim. Lap əvvəl isə şeirlə başlamışdım. Ekonu oxuyandan sonra struktur mənim üçün müəyyənləşdi. “Haramı” romanı bir az da o təsirdən yarandı. Orxan Pamuk isə məni yazmağa həvəsləndirib. Avropa müəlliflərini oxuyanda həmişə həvəslənmişəm. Azərbaycan romanlarından çıxış edib nəsə yazmaq istəmirdim. Onları oxuyanda roman mənə üzücü, əzablı təsir bağışlayırdı. Məsələn, ilk vaxtlar “Qətl günü” romanını oxuya bilmirdim. Sanki çox çətinliklə yazılmışdı. Yazıçı özünü çox əziyyətə salmışdı. Nəsrdə dil və üslub baxımından Çəmənzəminlini özümə daha çox mənəvi əcdad saymışam. Lakin mövzuları və millətçi mövqeyi, sonra bu mövqeyi dəyişməsi məni açmayıb. Məncə, onun yazıçı kimi ən böyük uğursuzluğu bunlar idi. İsa Hüseynovun nəsrindəki usta dramaturgiya zövqümü oxşayıb. Ancaq sonralar o da yaradıcılıqda mistikanın dozasını qaçırdı, ədəbiyyatdan kənar istiqamətlərə getdi. Özümün əcdad kimi kimə təsir etdiyimə qalanda, bunu çoxunda müşahidə edirəm, lakin bu haqda danışmaq mənə düşməz. Ümumiyyətlə, bu söhbət – əgər varsa – gələcəyin işidir.
İ.Ə.: Azərbaycan romanını “Bahadır və Sona”dan bəri mərhələlərə bölsək, Azərbaycan romanını necə qiymətləndirirsən? Hansı mərhələlərdən keçib?
Ş.A.: Mənə görə əsaslar Axundovla atılır. “Aldanmış Kəvakib” çox gözəl əsərdir. Professor Rəhilə Qeybullayevanın bu povestlə bağlı yaxşı bir məqaləsi var, oxumağı tövsiyə edirəm. Daha sonra Mirzə Cəlil, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev gəlir. Söhbət bizim yazdığımız hazırkı nəsrin ənənəsindən gedir. Mirzə Cəlil çox böyük ədəbiyyat adamıdır, ancaq onun dilində çoxlu səliqəsizlik var. Bəlkə, Çəmənzəminlinin söykəndiyi ənənəyə yox, rus yazı ənənələrinə söykəndiyinə görədir. Xüsusən də “ki” bağlayıcıları məsələsi… Amma onu heç nə düzgün ədəbi istiqamətdən yayındıra bilmədi. Ömrünün sonuna qədər. Bəlkə elə buna görə xarakter yaratma ustalığı bənzərsizdir. Konflikt qurmada isə sadəcə möcüzədir. O, adamları əla tanıyırdı və ədəbi yanaşmasında heç güzəştə getmirdi.
İ.Ə.: Həmin dövrdə Rusiya ədəbiyyatında da böyük yazıçılar var idi, amma dünya onları qəbul edirdi, bizi yox. Bəlkə, Mirzə Cəlil daha sosial, daha lokal mövzularda yazırdı deyə?
Ş.A.: Mirzə Cəli və qeyriləri bu cür yazmağa məcbur idi. Zaman var, mühit var, ətrafdakı gerçəkliklər var. Sən hərf oxuya bilməyənlərə “Master və Marqarita” təqdim edə bilməzdin. Bunun üçün qafqazdakı zaman duyğusunu itirməli idin. Mirzə ayıq dam idi. Guya, indinin özündə bizim müasir Fransa ədəbiyyatı ilə fərqimiz azdır? Mirzə maarifçi idi. O, əslində, “Molla Nəsrəddin”lə Azərbaycanda gecikmiş, lakin zəruri bir hərəkat başlatmışdı. Üstəlik, bizi Çexov zamanına kökləməyə çalışırdı. O, kütləni qoyub gedə bilməzdi. Onu özü ilə aparmaq istəyirdi. Kütlə isə çox ağır-ağır addımlayırdı. Bu mənada bizim bünövrəmiz sağlam atılıb. Sonra Sovet mərhələsi gəlir. Sovet mərhələni də özlüyündə iki yerə bölmək olar: sovet ədəbiyyatı və sovet dövrü ədəbiyyatı. Sovet ədəbiyyatı deyəndə daha çox Məmmədsəid Ordubadi, Süleyman Rəhimov, Mirzə İbrahimov, Əli Vəliyev xatırlanır. Onlar Azərbaycan dili üçün böyük işlər gördülər. Xüsusən, Süleyman Rəhimov. Dili aqrar olsa da. Bu mövzu ilə bağlı məşhur yazıçımız Kamal Abdulla ilə mətbuatda maraqlı bir polemikamız olub. Orada qeyd eləmişdim – bizim nəsrimizin dili ona görə aqrardır ki, istehsalat daha çox kəndlə bağlıdır. Şəhərdə bircə neft var, onu da xammal kimi satırıq. Bakı özü böyük bir kəndi xatırladır. Buna görə, misal üçün, atdan yazanda onunla bağlı hər şeyi öz dilimizdə tapırıq, ancaq velosipedə keçəndə iş qəlizləşir, çünki heç bir detalının adı bizim dildə deyil. Hekayə yazırsan, qəhrəmanın kənddə müəllimdir, hər şey yerindədir, ancaq o qəhrəmanı dəyiş, İT mütəxəssisi elə, aləm qarışacaq. Dil də, üslub da, mövzu da, mövzunun bədii həlli də.
60-cı illərə doğru Xuruşov istiləşməsi başladı və ədəbiyyat bəlli konyunkturadan xeyli azad oldu. 60-cılar əsasən fransız ekzistensializminin təsiri ilə insanların fərdi dünyasına endilər. Həm də bu xətt solçuluqla sıx bağlı olduğu üçün ideoloji qadağalar qoyulmadı. Əksinə, Jan Pol Sartr Moskvaya gəldi, Tarkovskinin filminin təqdimatında iştirak etdi.
60-cıların mənəvi atası İsa Hüseynovdur. Onunla nəsrimizə polifoniya gəldi. Hekayə və romanlarımız yalançı müsbət və mənfi qəhrəmanlardan təmizləndi. Mürəkkəb, ziddiyyətli xarakterlər yarandı.
Bir də var müstəqillik dövrü ədəbiyyatı. Məncə, müstəqillik dövrü də nə vaxtsa bölünəcək. Senzuranın ləğv olunmasından mətbuatın azadlığının və müstəqilliyinin məhdudlaşdırılmasına qədər xüsusi dövr kimi səciyyələnəcək. Azad Yazarlar Ocağının (AYO) ən aktiv dövrü də bu illərə təsadüf edir. Rafiq Tağının qətli ilə sanki bu epoxa bağlandı. Təbii, ədəbiyyat heç vaxt ölmür, onun yaranma prosesi yazın gəlməyi kimidir, dayanmır, lakin zəifləyir, qabarıb-çəkilir…
İ.Ə.: Yazıçı-mətbuat məsələsində jurnalistikanın yazıçılığı öldürdüyünə dair şablon bir fikir var. Sən özün mətbuatda olmusan, işləmisən. Maraqlıdır, məsələn, “Kulis.az” səndən nələri aldı bir yazıçı kimi?
Ş.A.: “Kulis”də mən çox şey öyrəndim. Təkcə ədəbiyyat yox, kino, fəlsəfə, teatr və s. barədə saysız-hesabsız dəyərli materiallar verirdik, polermikalar aparırdıq. Jurnalistika yazıçı üçün çox faydalıdır. Adamları tanıyırsan, müsahibələr aparırsan, sənətkarlarla ünsiyyət qurursan. İnsanı tanımaq, onun fəaliyyətindən nəticə çıxarmaq və ziddiyyətlərini görmək baxımından mətbuat əvəzsiz sahədir. Ancaq bir dövr gəlir ki, dayanıb bədii mətnlərini yazmalısan, o zaman jurnalistika sənə mane olur. “Kulis”də rəhbərlik etdiyim dövrə baxsanız, ədəbi yazılarımı görməyəcəksiniz. Zaman tapsam belə, yaradıcılığa fokuslana bilmirdim. Sayt işlətmək asan deyil, səndən böyük enerji və zaman alır. Xüsusən, oxucu tutmaq üçün beyin işlətmək, iş görmək və xəbər tempini saxlamaq… Nəsrə köklənmək üçün sosial şəbəkədən də uzaq durmalısan. Bəzən nə isə yazanda həmin gün gələn mesajları da, açıb baxmağa qorxuram. Diqqətimi dərhal yayındırıb konsentrasiyamı poza bilir. Maşallah, sosial mühitimiz də elədir, nə cür desən maraqlı hadisə baş verir, adam baxır, deyir, bundan yaxşı nə deyim, nə yazım? (gülüş)
R.S.: Sənətin əksər sahələrindəki nümunələrimizdə, istər film olsun, istər nəsr, oxuyanda, tamaşa edəndə insanda natamamlıq duyğusu yaranır. Baxırsan, ayrı-ayrı hissələr, səhnələr, obrazlar, təsvirlər yaxşıdır, yerindədir. Birinin dili yaxşıdır, birinin mövzusu, birinin başqa cəhətləri. Amma ümumi götürəndə natamamlıq hiss olunur. Sanki yekunda sirli əl toxunub yekunlaşdırmalıdır, tamamlamalıdır əsəri, mətnə bir bütövlük verməlidir. Bu natamamlığın səbəbini nədə görürsən?
Ş.A.: Mənə elə gəlir, bu, peşəkar kimi formalaşmamaqdan irəli gəlir. Sovet dövründə peşəkarlıq təhsillə ölçülürdü, müasir dünyada bu, daha çox məşğul olduğun sahədən pul qazanmaqla müəyyən olunur. Şəxsən mən yaradıcılığıma potensialımın heç yarısını da qoya bilmirəm. Biz bu işlə vaxt tapanda məşğul oluruq. Roman isə səni ən nəcib işlərə belə qısqanır. Əsas işin yazmaq olmalıdır. Əmin olun, Nizami yazı ilə dolana bilməsəydi, o cür mükəmməl əsərlər yarada bilməzdi. Adamın işi-gücü yazmaq olub. Hərdən düşünürəm, mənim işim ancaq nəsr yazmaq olsaydı, dünyanı fəth edərəm. Bizdə yazıçı var, deyir, məzuniyyətə çıxanda yazıram. Məzuniyyət nədir? 20-25 gün. Qalan on bir ayda çoxu, Allah bilir, nə işlə məşğul olur. Belə şey olar? Nəsrə zaman sərf etməsən mümkün deyil. Dünyada uğur qazanan yazıçılar yazıçı işləyən adamlardır. Bu, pinəçi kimi bir peşədir. Səhər gedir oturur, axşama kimi işini görür. Fikir verin, şeirçi sözü yoxdur, çünki şair işləmək olmaz, ancaq yazıçı peşə düzəldən şəkilçi ilə yaranan sözdür. Yazmadığı vaxtda da öz üzərində işləyir. Yadda saxlayın, böyük yazıçı olmur, böyük adam olur. Böyük adam istəsə də balaca şey yaza bilməz. Böyük olmaq üçünsə öz üzərində daimi işləməlisən.
R.Ş.: Ədəbi tənqiddə, çox ümumi desək, iki yanaşma var. Biri ənənəvi, klassik yanaşmadır. Mətn tənqid-təhlil ediləndə müəllifin şəxsiyyəti, həyatı, o mətni yazmaqda niyyəti, dövrün ictimai-siyasi mənzərəsi, hətta müəllifin yaşadığı coğrafiya da nəzərə alınır. Amma, xüsusilə, İkinci Dünya müharibəsindən sonra fərqli yanaşmalar yarandı. Mətnin özü avtonomluq qazandı. Artıq müəllif, onun niyyəti arxa plana keçdi, müəllifin ölümü baş verdi. Mən hazırkı düşüncəmlə ənənəvi tənqidin tərəfdarıyam. Mətnin texnikasının bizi müəllifin metafizikasına apardığı kimi, bir romanı, bir sənət əsərini daha yaxşı anlamaq üçün müəllifin özünü tanımaq, yaşadığı dövrü bilmək mütləqdir. Sənin fikrincə, bir romanı, ya da hansısa sənət əsərini müəllifdən ayrı tutmaq, təhlil etmək nə dərəcədə mümkündür?
Ş.A.: Nəzəri baxımdan müəllifi tanımıram deyə bilərik, lakin şəxsiyyətdən kənarda heç vaxt ciddi mətn yarana bilməz. Məhşər günü Tanrıdan nə gizlədə bilərsənsə, mətndən də onu gizlədə bilərsən. Oğrusansa, doğruluqdan yaza bilməyəcəksən. Müəllifin ölümünü isə mən daha çox müəllifin mətnə müdaxiləsinin aradan qalxması kimi başa düşürəm. Müəllifin mövqeyi futbolda hakimə bənzəyir. O, oyunçuya necə yanaşırsa, müəllif də obraza elə yanaşmalıdır. Tanrı kimi. Hamıyla eyni məsafədə. Romantizm dövründə, məsələn, Hüqonun əsərlərində, birdən görürsən, müəllif Jan Valjanın tərəfləyir, Fantinanı pafoslu bənzətmələrlə tərənnüm edir. Hüqo şair idi həm də. Əvvəllər Fransada yazıçı kimi tanınmırdı. Prustun “İtmiş zamanın axtarışında” romanının ilk hissələrində elitar fransızlar Hüqonun şeirlərini oxuyurlar. Modernizm dövründə müəllif qəhrəmanını tərənnüm etmir. Oxucunu yönəltmir. Müəllif mətnə müdaxilə etməsə də, mətn onun şəxsiyyətindən kənarda yaranmır. Əksinə, mətni şəxsiyyət yaratdığı üçün müəllifin ölümü tendensiyası zərurətə çevrilir. Yazıçı kimdir, necə yaşayır, qazancı haradandır – bütün bunlar çox əhəmiyyətlidir. Sən hansısa zavodda-fabrikdə korrupsioner rəhbər ola-ola, xalqın dərdindən yaza bilməyəcəksən. Mövqe ciddi məsələdir. Mənim dostlarım vardı, onlardan çox şey öyrənirdim, amma bir müddət sonra dolanışıq üçün aid olmadıqları yerlərə getdilər, sözlərinin dəyəri itdi. İnsan yanlış budaqda oturubsa, ləl xırdalasa belə dəyərsizdir. Folkner Nobel mükafatı alandan sonra Amerika prezidenti onu yeməyə dəvət edir, amma o getmir. Fermada yaşayan adam. Elə də varlı deyildi. Dolanmaq üçün Hollivuda bəsit ssenarilər yazırdı. Amma prezidentin dəvətinə getməyəcək qədər xarakterli idi. Hərdən deyirlər, Qarabağ haqqında niyə böyük əsər yoxdur? Onu o adam yaza bilər ki, öz yardıcılığının Ali baş komandanı kimi Qarabağı azad etmiş Ali baş komandanla yanbayan dayana bilsin, ona aşağıdan-yuxarı yox, düz baxa bilsin. Kimliyindən asılı olmayaraq yazıçı dünyada hər kəsə düz baxmağı bacarmalıdır. Bunun üçün sənin ədəbiyyat sevdaların şəxsi mənafelərinin kölgəsinə düşməməlidir. Bizdə beləsi azdır. Ona görə biz istəyən əsər də yaranmır. Mən elə indi düşünürəm, ağlıma bircə Sabir Əhmədli gəlir. O hamıya düz baxa bilirdi. O hamıya düz baxmaq üçün oğlunu hərbi xidmətdən yayındırmadı. Və oğlu da gedib şəhid oldu. Çünki Sabir müəllimin xarakteri vardı. Yəqin bilirsiniz, Nərimanov haqqında yazı çap etdirdiyinə görə Məmməd Arazın üstünə düşmüşdülər. Təsəvvür edin, adamın məsələsi qoyulur, onu Yazıçılar Birliyindən, “Ədəbiyyat qəzeti”ndən qovmaq istəyirlər, həmin vaxt Məmməd Araz məzuniyyətdədir. Özü olmaya-olmaya taleyini həll eləyirlər, adını yazıçı qoyan bir allah bəndəsi durub demir ki, axı adam burada yoxdur. Təkcə Sabir Əhmədli dillənir, deyir, a kişilər, 37-ci ildə belə adamın öz iştirakı olmadan taleyi həll olunmurdu, özü burda olsa, bəlkə, elə bir səbəb göstərəcək, hamımızın fikri dəyişəcək?
İ.Ə.: Şərif, azadlıq baxımından on ballıq sistemlə götürsək, özünü öz romanlarında nə qədər azad hiss edirsən?
Ş.A.: Mən azad olmaq üçün həmişə çalışmışam, çox vaxt bu, səhhətim, əsəblərim bahasına başa gəlib, bəzən tab gətirməyib içkiyə qurşanmışam, görmüşəm bədənim dözmür, geri çəkilmişəm, güzəştə getmişəm. Bəzən elə vəziyyətə düşmüşəm, İçərişəhərin Cümə məscidində Quranı ürəyimə sıxıb Allaha yalvarmışam ki, məni dəli olmağa qoymasın. Adamları yaxından tanıyanda – əsl simalarını görəndə dəli olmuşdum.
İ.Ə.: Azərbaycan yazıçılarının ictimai bəlalardan əlavə evini yıxan bir məsələ də qadın məsələsidir. Səbəbləri hamımız bilirik. Mental, məişət məsələlərindən tutmuş hər şeyə qədər. Qafqazda bizdən başqa gürcülərdə, ermənilərdə bu problem bizimki qədər deyil. Şərq təfəkkürü, İslam ənənələri bizi bu məsələdə xeyli geridə qoyub. Kişi-qadın öz könlü olmadan evləndirilirlər. Kişinin dominantlığı başlayır. Sonra məqam düşən kimi qadınlar qisaslarını alırlar: bir halda ki, evlənmisən, məcburi işləməlisən, ailəni dolandırmalısan, sənət-filan kimi şeyləri unutmalısan.
Ş.A.: Azərbaycan kişisi Azərbaycan qadının qarşısında ömür boyu xəcalətlidir. Bu bir tarixi xəcalətdir. Çünki onları əsrlər boyu çox incitmişik, çox aldatmışıq. Dediyiniz aqressiya da təbiidir. Ölkəmizdə feministlərin radikal qanadının getdikcə güclənməsinin də real səbəbləri var. Avtoritar düşüncə bizim böyük bəlamızdır. Qadın da daha çox bu düşüncənin qurbanıdır. Mütləq kimsə gəlməli, bizi vəziyyətdən xilas etməlidir. Azərbaycan xalqı yarandığı gündən Qodo həsrətindədir. Onu həmişə gözləyir. Özünün bir iş görüb bir nəticə əldə etməsindən çox kiminsə ona nə isə verməsinin intizarındadır. Torpaq, demokratiya, hətta mənzil… Tanınmış bir yazar dostum var, dövlətdən ev alanda mənə dedi, qohum-əqrəbam yalnız indi məni ciddiyə aldı – əlbəttə, dövlət ev veribsə, demək, ciddi yazardır. Halbuki əksinədir. Yazarlıq – istər jurnalist olsun, istər yazıçı dövlətdən hər hansı qiymətli bir hədiyyə aldığı an ciddiyyətini itirən sahələrdəndir.
İ.Ə.: Bəlkə, hakimiyyətin yazığı gəlir yazıçılara? Vəziyyəti bilir, deyir, ev verim, gedib yaşaya bilsinlər, heç olmasa.
Ş.A.: Dünyada heç bir hakimiyyət “yazığı gəlmək” məntiqi ilə işləmir.
R.S.: Şərif, sən həm AYB, həm AYO üzvü olmusan. Bildiyim qədər, bir neçə dəfə iki təşkilat arasında gediş-gəlişlərin olub. Bu barədə fikirlərin maraqlıdır.
Ş.A.: Çox sağ ol ki, bu sualı verdin. Çünki bu məsələ həmişə müxtəlif formalarda müzakirə olunub, amma heç vaxt ətraflı danışmamışam. Mən AYB-yə qəbul olunanda rayondan gələn çox gənc, sadəlövh bir adam idim, o qədər sevinirdim ki… Mənə elə gəlirdi, Anar bizim arxa-dayağımızdı. Lakin reallıqları çox tez anladım. Bardağı daşıran son damla Həmid Herisçi ilə bağlı məsələ oldu. O, hansısa “dost məclisi”ndə millət, xalq əleyhinə senzura tələb edən sözlər deyibmiş, səsini yazıb dərhal AYB-yə çatdırmışdılar. Mən söhbətin printerdən çıxmış stenoqramını AYB-nin ovaxtkı mətbuat katibi mərhum Ədalət Əsgəroğlunun otağında gördüm, Həmidin dediklərinin çap versiyasını paylayırdı. AYB-də Həmidə qarşı repressiya başlamışdı. Camaatı onun üstünə qaldırmaq istəyirdilər. Buna etiraz olaraq həmin vaxt AYB-dən çıxmaq üçün ərizə verdim. Amma ərizə icra olunmadı. Mənə heç bir rəsmi cavab verilmədi. Ərizəmdə istefa səbəbi kimi təşkilatda demokratik prinsiplərin pozulduğunu qeyd etmişdim. Yəqin buna görə. Həmin vaxt daha çox AYO-çularla birlikdə olurdum. Təxminən dörd-beş il sonra Mədəniyyət Nazirliyindən iş təklifi gəldi. Dostlarla məsləhətləşdim, dedilər, cavan oğlansan, get işlə, təcrübədir. İmtahan verdim, yüksək balla işə qəbul olundum. Lakin iş yerimdə Anarın mütləq təsirini gördüm. Bir-iki nəfər istisna olunmaqla qabağında qul-qaravaş kimi ora-bura yüyürürdülər. Sanki şöbə nazirlikdən çox AYB-yə tabe idi. Belə bir vəziyyətdə çəkdiyim zəhmət, karyeram, mövqelərim ciddi təhdid altına düşdü. Ya gərək bütün əziyyətlərimi yerə vurub istefa verəydim, ya da vəziyyətə uyğunlaşaydım. Üstəlik yazıçıların kuratoru mən idim, AYB ilə mən işləyirdim. Bütün günü həm rəsmi işçiləri, həm də üzvləri ilə ünsiyyətdə olurdum. Bütün prezident təqaüdü alanların sənəd-sünəd işlərini mən həll edirdim. O vaxt hansısa yazıçıya bank hesabı açdırmaq bank açmaqdan daha çətin idi. Xüsusən yaşlı yazıçılar yeni tendensiyaya uyğunlaşa bilmirdilər. Ümumiyyətlə, işimizin əsas bir hissəsi Anarın nazirlikdən qopartdığı pulların sənədlərini hazırlamaq idi. Nazirlikdə işləyə-işləyə onunla üz-üzə gələ bilməyəcəyimi anladım. Sən nəhəng bir ordu ilə meydanın ortasında təkbaşına vuruşa bilməzsən. Ya ölməlisən, ya qaçmalısan, ya güzəştə getməlisən. Hamı da, hətta ailə üzvlərim, qohumlarım məni danlayırdı ki, heç kimlə yola getmirsən, günah sənindir. Ölkənin hər yerində vəziyyət eyni idi deyə heç kimə heç nə izah eləmək olmurdu. Belə bir vəziyyətdə güzəştə getmək yolunu seçdim. Mənə davamlı AYB-yə bərpa ol eyhamlarına etiraz etmədim. Və AYB rəhbərliyi bunu, eynən indi etdiyi kimi, mətbuatda hallandırdı. Siyasi hakimiyyətə eynən indiki kimi göstərdi ki, baxın, etiraz edənlər səhvini başa düşür, tövbə edib geri qayıdır. Təsəvvür edin, AYB məni söydürür, mən də susub baxıram. Bu vəziyyət kənardan asan görünə bilər, amma işin içində olsanız, dəhşətə gələrsiniz. Sən elə tənhasan ki, bədənindən üşütmə keçir. Bacarmırsan. Tükənirsən. Gücün çatmır. Ehtiyac bir yandan sıxır səni. İstibdad bir yandan. Küsüb getməyə rayonun belə yoxdur. Böyük bir şəbəkənin əlində girovsan. Kamikadze də deyilsən biryolluq keçəsən hər şeydən. Çətindir… Beləliklə, mən nazirlikdə sakitlik istərkən vəziyyət daha da alovlandı. Səhv etdiyimi anladım. Geriyə yol yox idi amma. Bir yandan da AYB-nin etdiklərini də bağışlaya bilmirdim. Bununla da AYB ilə münaqişəmiz ikinci müstəviyə keçdi. Hətta elə olurdu Anar şəxsən mənə zəng edib deyirdi, orda bizim pullarımızın köçürülməsinə mane olursan. Halbuki mən sadə bir məsləhətçi idim, hansısa köçürməni ləngitməyi istəsəm də bacara bilməzdim. Belə bir adamın geniş oxucu auditoriyasında ziyalı, ağsaqqal, humanist yazıçı kimi tanınması məni dəhşətə gətirirdi. Bir xalq bu qədər səhv edib heç yerə gedə bilməz axı. Onda başladım yazılar yazmağa. Bu yazılar məni ölümdən xilas edirdi. Onlarla birtəhər ovunurdum. Anarın şəxsiyyətindən yox, əsərlərindən, filmlərindən yazırdım. Yüz minlərlə qonorar aldığı filmləri necə bərbad günə qoymasından yazırdım. Anar mənə buna görə dəhşətli dərəcədə qəzəbli idi. Həm onun və əyanlarının “tövbə” hədisi yalan çıxmışdı, həm də “bezdarnı” yazıları ifşa olunurdu. Anar tənqiddən dəhşət qorxan adamdır. Ona elə gəlir, tənqid edirlərsə, onu işdən qovacaqlar. AYB-dən getməsi isə onun üçün ölüm deməkdir. Bilir ki, yanında heç kim qalmayacaq. Onun ətrafını ona yalnız maddi maraqlar bağlayır. Anar əlimdən zəncir çeynəyir, lakin nazirlikdə işlədiyim üçün məni çıxarmaq da istəmir. Yəqin düşünür arxasında kimsə var. Onlar həmişə belə görüblər. Arxalarında kimsə olub. Kənddən gələn yetim bir gəncin Elçibəyin testi ilə dövlət qulluğuna – Mədəniyyət Nazirliyinin mərkəzi aparatına gedib çıxması onun üçün ağlagəlməz idi. Mehmet Karahanlı-Polad Ələmdar misalı qələmimi qırmamış arxamı çözmək istəyirdi (gülüş).
Belə bir vaxtda tale özü Anar müəllimin də, mənim də işimi asanlaşdırdı. Əkrəm Əylisli boğanağı başladı. Mən Əkrəmin linç olunması əleyhinə bir yazı yazdım. ANS-ə də qısa bir açıqlama aldılar məndən. Bu çıxışlarım Nazirlikdəki işimi itirməklə yekunlaşdı. Nazirlikdən çıxanda Anar kimsəsiz olduğumu anladı və Fikrət Qoca ilə sadə bir zarafatı bəhanə edərək katibliyin qərarı ilə məni AYB-dən çıxartdı. Düzü bu addım mənə ləzzət elədi. Necə bərpa etmişdilərsə, eləcə də çıxartdılar. Yəni nəticədə addımını geri atan mən yox, onlar oldu. Mənim Anardan heç nə istəməməyim onu tərksilah eləmişdi. Anar belə adam görməmişdi. Hardan vurmaq istəyirdi, ordan imtina edirdim. Zərbəsi boşa çıxırdı. Axırı bilmədi nə etsin, Nazirliyin büdcəsindən aldığım illik 2600 manatı başıma qaxdı. Guya gedib bunun otağında yalvarmışam, demişəm, məni AYB-yə bərpa elə, təqaüd ver. Özünün ətrafı bilir ki, bu ağ yalandır. Heç kim yüksək ənam müqabilində belə sinəsini qabağa verib mənə qarşı bu iddianı irəli sürə bilməz. Boğazını qurudaram. Çünki mən o vaxt nə qədər Serj Sarkisyanın qəbulunda olmuşamsa, o qədər də Anarın qəbulunda olmuşam. O vaxt Qarabağın-Laçının açarını Anarın əli ilə mənə versəydilər, qəbul eləməzdim, nəinki təqaüd üçün yalvarmaq… Başqa təhqirlər də yağdırmışdı ünvanıma. Kulisdə durur. İstəyənə link ata bilərəm. Fikrət Qoca haqda “ölüb, yoxsa sağdır” ifadəsini işlətməyimi təhqir kimi yozub özü mənə “alçaq” demişdi. Bu sözü təsadüfən yazmadım. “Alçaq” Hüseyn Cavid başda olmaqla 30-cu illərdə repressiya qurbanı olan bütün ləyaqətli yazıçılar haqqında öz həmkarları tərəfindən işlədilib. O dövrün mətbuatına baxsanız görərsiniz. Anar bu sözü evlərində çox eşitmişdi, ona görə yadında qalmışdı. Müşfiq və Cavid sürgünə gedəndən bir neçə ay sonra Rəsul Rzanı gənc yaşında AYB sədri qoymuşdular. Mən bütün bu sözləri kimisə əsassız yerə ittiham eləmək üçün demirəm, sadəcə mənə qarşı edilənlərin mənbəyini göstərməyə çalışıram. Söhbət azad, öz sözünü deyən, AYB-nin qılıncının altından keçməyən qələm adamlarına bəslənən ümumi münasibətdən gedir.
Xülasə, AYB-yə bir dəfə üzv olmuşam, Həmid Herisçiyə görə istefa ərizəsi vermişəm, sənəd icra olunmayıb, Nazirlikdə işləyəndə özləri guya bərpa ediblər, Nazirlikdən çıxanda, AYB-dən də çıxarıblar. Vəziyyəti belə qarışdırmaqda isə məqsəd məni gözdən salmaqdır. Guya işimi-gücümü atıb gah AYB-yə girmişəm, gah çıxmışam. Bəzən özü ömür boyu AYB-də şellənən adamlar, mənim bir neçə illik üzvlüyümü başıma qaxırlar. Bir neçə illik üzvlüyümdən mənə qarşı söyüş kimi istifadə edirlər. Bu məntiqlə özləri söyüşün içində ömür sürürlər (gülüş).
İ.Ə.: Özün bir dəfə demişdin ki, məğlub ölkənin yekəpər kişisi olmaq çətindir. Bəs indi qalib ölkənin yekəpər kişisi kimi özünü necə hiss edirsən?
Ş.A.: Mən bir vətəndaş kimi qələbəmizlə qürur duymuşam həmişə. İllah da torpağı işğal olunan, əzablar görən bir adam kimi. Amma tam səmimi bir söz deyim, heç bir xalq kimi erməni xalqına da nifrət etməmişəm. Xocalı qatillərindən danışmıram. Cinayətkarın milliyəti olmur, cinayətkar hər yerdə cinayətkardır. Mən bütöv xalqdan. Heç dinc ermənilərin Qarabağdan köç etməsi də məni sevindirməyib. Axı o ağır prosesi mən də yaşamışam. Bununla belə indi yekəpər kişi olmaqdan utanmıram (gülüş).
İ.Ə.: Həmid Herisçiyə görə istefa vermisən, indi Həmid özü AYB-yə qayıdıb.
Ş.A.: Mən sərgidə Həmidi gördüm, o nə etdiyini anlamır və yaxşı ki, belədir, anlasa intihar edər.
İ.Ə.: Şərif Ağayar deyəndə həm də müharibəni bizə göstərən yazıçı gəlir gözümüzün önünə. Qələbədən, müharibə bitəndən sonra öz yaradıcılığında istiqaməti hara çevirirsən indi?
Ş.A.: Bəzən deyirlər, yazmaq üçün müharibə, köçkünlük yaxşı mövzu verir. Mənə köçkünlük, əslində, mane olub. Bir milyon məcburi köçkün vardı, böyük problemlər yaşadıq. Mətn barəsində bəzi üstünlüklər versə də, məndən çox şey aldı müharibə. Ürəyim istəyən kimi təhsil də ala bilmədim. Mübaribə olmasaydı, mən indiki mövqeyimdən qat-qat irəlidə olardım.
R.S.: Bir sual da verim, Şərif. Bəzən əsərləri müəllifin özünün, ya ətraf mühitin fiziki göstəriciləri ilə əlaqələndirən fikirlər, təhlillər olur. Dostoyevski, Tolstoy kimi yazıçıların romanlarındakı o vəhşi enerjini Rusiyanın vəhşi təbiətinə, meşələrinə bağlayırlar. Hətta bəziləri bir az da irəli gedib, onların romanlarının həcmcə böyüklüyünü Rusiyanın ərazi böyüklüyü ilə əlaqələndirirlər. Təbii ki, bu fikirlərin çoxu ilə razılaşmaq olmur. Marjinal yanaşmalardır. Amma bu cür müqayisələr mənə fiziki olaraq böyük, güclü müəllifləri də xatırlatdı. Məsələn, Heminquey, Dovlatov, Jan Kokto, Tomas Vulf və s. Tomas Vulfun əlləri çox böyük idi, yazanda mane olurdu. Ola bilər, yanlış təəssüratdır, amma mən o yazıçıları oxuyanda elə duyğu yaranır ki, sanki müəllifi tanımasaydım da, fiziki cəhətdən böyük olduqlarını düşünərdim. Sən iri cüssəli bir yazıçı kimi, fiziki böyüklüyün təsirlərini necə hiss edirsən? Məsələn, yazı maneralarında, mətnin özündə hansısa məqamlarda. Bu da söhbətimizin “bulvar” tərəfi olsun bir az.
Ş.A.: Qətiyyən. Elə bir fərq hiss etmirəm. Başqalarından fiziki böyük olmaq nə qədər əhəmiyyətli ola bilər ki? Əksinə, bəzən mane olur. Məsələn, əsərində fiziki cəhətdən zəif qəhrəmanın hissləri inandırıcı alınmaya bilər. Amma bəzi yerlərdə müəllifin dadına çata bilər. Məsələn, döyüş, dava-dalaş səhnələrində yekəpər adamın hisslərini yazanda.
İ.Ə.: Deyirlər, yaxşı mətnləri həm də sevgi yazdırır… Necə baxırsan bu fikrə?
Ş.A.: Həm də yox, sevgi yazdırır. Nifrət və qəzəb heç vaxt mütərəqqi nəticələrə gətirmir. Amma gəlin bu mövzuda məni çox provokasiyaya çəkməyin (gülüş).
