“Cavad xan” filmi tənqid olunub.
“Partizan” xəbər verir ki, TV11-in “Profilm” verilişində sözügedən film analiz olunub.
Sabir Rüstəmxanlının “Ölüm zirvəsi” romanının motivləri əsasında, Rövşən Almuradlının rejissorluğu ilə çəkilib.
2009-cu ildə ekranlara çıxan film tamaşaçılar tərəfindən birmənalı qəbul edilməyib..
Analizi rəqdim edirik:
“Partizan” yazar Almaz Cilalının Sərdar Aminin “Rəsul nəsə demək istəyir” hekayəsi haqda yazdığı esseni təqdim edir. Oxumağa davam et Sərdar Aminin əsgərliyə göndərdiyi peyğəmbər – Rəsul nə demək istəyir?
“Partizan” Sərdar Aminin yeni – “Rəsul nəsə demək istəyir…” hekayəsini təqdim edir.
Orxan Cuvarlıya…
Ət bazarına atamın tövsiyəsini pıçıldaya-pıçıldaya girdim: yaxşı ət qırmızı yox, zoğalı olur. Pərdəsi, piyi də ağappaq! Bir də çalış, arıq malın ətini satmasınlar sənə. Yazağzı kök mal tapmaq çətin olur.
Qəssabların üzünə yox, salxım ətlərə baxa-baxa təzə yağ iyi verən örtülü bazarla addımladım. Qəssablara baxsaydım, üzlərindəki ifadə zoğalı ətdən inandırıcı olacaqdı.
Atamın dediyi ətin qiymətini soruşanda, qəssabdan səs çıxmadı. Keçəl, lopabığ, yaşlı kişi var gücüylə yatmışdı. Yuxuda olsa da, sağ əlini baltasının sapından çəkməmişdi. Elə bil, ömrünün 60 ilini ağızsız yaşayan bu kişi bayaq əlindəki baltayla bığının altına vurub özünə ağız düzəltmişdi. Qalın dodaqları əsir, gen ağzından ciyərlərinə hava elə dolurdu ki, elə bil, o ciyərlər 60 ildir havaya həsrətdir. Qoca qəssab gördüyü yuxuya mat qalmışdı.
Sarı, nimdaş şalvarına xırda ət tikələri yapışan bu yekəpər qəssab görəsən, yuxuda nə görürdü? Şaqqa-şaraqla ət doğrayan qəssabların baltasından qopan xırda sümüklər, ət tikələri onun köynəyinə, şalvarına dəyib yerə dığırlanırdı.
Bəlkə də gördüyü yuxunun yelkəni idi xorultusu, hay-küylü bazarda saniyəbəsaniyə yüksəlirdi.
Xorultunun nəriltiyə çevrildiyini eşidən dindar qəssab baltasını göyə qaldırıb kimisə hayladı:
– Ayə, durğuzun onu, yenə tüpürcəyi nəfəsinə gedib boğulacaq.
Saqqalı az qala qasığına çatan qəssab baltanı göyə qaldıranda yaranan vahiməli şəkildənmi, nədənmi, hamı əlini saxladı. Sallaqxanada ani sükut yarandı. Əlini önlüyünə silə-silə xoruldayan kişiyə yaxınlaşan gənc qəssablardan biri əmrə müntəzir görünməsin deyə dindara baxıb deyindi:
– Əxi, boğular-boğular da! Özün deməmişdin, boğulub ölən şəhid sayılır?
– Suda boğulanı deyirəm, tüpürcəyində yox!
Dindar qəssab bunu deyib baltanı əsəblə kötüyə çırpdı, sallaqxanadakı ani sükut orucunu pozdu. Baltalar təzədən neft buruqları kimi kötüklərə təzimə davam etdi.
Ancaq bu təzimi başladan zərbədən sonra xoruldayan qəssab oyanmışdı. Oyanan kimi də hövlnak “Rəsul!” demişdi. Əllərini önlüyünə silən cavan qəssab da, onun oyandığını görüb piştaxtasına qayıtmışdı. Piştaxtasına çatanda da dodağının altında “Rəsul çıxacaq axırına!” demişdi.
Kişi də özünə baltayla təzəcə düzəltdiyi körpə ağzını marçıldadıb yazıq-yazıq ətrafa baxmışdı…
O yazıq gözləri görəndən sonra əti hekayəyə dəyişdim. Deyinən qəssaba yaxınlaşıb Rəsulun kim olduğunu soruşanda əvvəl cavab vermədi. Sonra müştərini qaçırmasın deyə astadan dedi:
– Oğlu. Fərari… İtkin… Bilinmir hardadı.
***
Rəsul toranlıqda Məryəm gölünün sahilində çömbələndə hər yerdən əlini üzmüşdü. Dörd gün idi möcüzə gözləyirdi. Möcüzə isə gecikirdi…
Sabah əsgər gedəcəkdi. Müharibə isə dördcə gün idi başlamışdı. Əsgərgetdi şənliyində bircə anasının üzündə şadlıq görməyəndə azcana sevinsə də, bu sevinc qadının gözlərini ondan çəkib yanına gələnə qədər davam etmişdi. Anasının səs-küyün içində Rəsulun qulağına pıçıldadığı bu cümlə onu Məryəm gölünün sahilinə gətirmişdi:
– Quzu, “kənd soveti” deyir, sizi gedən kimi müharibəyə aparmayacaqlar, üç ay təlimdə olacaqsız. O vaxta müharibə bitəcək. Qorxma.
“Qorxma” sözünə qədər birtəhər dözmüşdü, anasının son sözü onu təntitmişdi. Qulağını anasının ağzından çəkib üzünə baxmışdı. Elə bu an çalğı, hay-küy içindən qaratoyuğun həyəcan qıyı eşidilmişdi. Bu qıydan sonra Rəsul deməyə söz tapmamışdı. Təəssüflə anasının üzünə baxmışdı.
Bəlkə də anası o sözləri deməsəydi, onu heç olmasa bir adamın başa düşdüyünə inanardı, təsəlli tapardı, ümidini Məryəm gölünə bağlamazdı. Lap müharibənin içinə düşsəydi də, erməni minası onu parça-parça etsəydi də, bu qədər çarəsiz qalmazdı.
Rəsul dərdini heç kəsə danışa bilmirdi. Heç ərk edib özünə də pıçıldamağa söz tapmırdı. Müharibədən qorxurdumu? Yox! Rəsulun heyfi gəlirdi.
Onu alatoranda Məryəm gölünün yanına gətirən əfsanələr idi. Məryəm gölünün kəramətinə bəni-adəm şəkk gətirməsə də, üstü yam-yaşıl yosunla, ərplə örtülən bu bədheybət gölə kimsə yaxın düşməzdi. Adının mənasını bilən sonuncu qarı da illərdir sayıqlayırdı.
Qədimdə bura sağalmaz xəstələr, xora içində boğulan zavallılar gələrmiş, çərləyən insanlar suya girib çıxandan sonra şəfa taparlarmış.
İndi Məryəm gölü bircə gecələrin işinə yarayırdı. Yalnız gecələr lil qoxan Məryəm gölünün cəng atan sahillərindən başlayar, kənd zülmət payını bu gölün ətəklərindən alardı. Kəndin tən ortasındakı bu axmaz gölün möcüzələrindən biri də o idi ki, bura nə bir arx tökülürdü, nə bulaq axırdı. Ancaq göl qurumurdu ki, qurumurdu. Deyirdilər, Məryəm dibindən su içir.
Məryəmin təkcə kəraməti yox, vahiməsi də xeyli əfsanələrə hekayət olmuşdu.
Heç kəs bu hekayətləri evinə buraxmaq istəmirdi. Gölün yaxınlığındakı evlərin sahibləri də yavaş-yavaş dədə-baba yurdlarını dağıdıb yerində təzə binə salır, gölə baxan divarlarında bircə dənə də olsun pəncərə qoymurdu. İldən ilə kəndin tən ortasındakı Məryəm gölündən hamı üz çevirirdi. Kəndin ortası dəyişirdi…
İndi Rəsulun da hamıdan ümidi üzüldükcə, təkləndikcə içində vahimə yaranmışdı. Məryəm gölünün böyük vahiməsi ahənrüba kimi Rəsulun balaca köksünü qabardıb özünə çəkmişdi.
Sabah əsgərə gedəcək Rəsul quzu qurda dartınan kimi alatoran vaxtı Məryəmə yaxınlaşdı.
Sağalmaq istəyirdi. İçindəki vahimənin keçməsini istəyirdi. İstəyirdi müharibəyə gözündə şimşək getsin. Hər addımını atanda heyfsilənməsin.
Asta-asta qaranlığa təslim olan gölün sarmaşıq örtən o başı gündüzlər də görünməz idi, o da qala alatoranda.
Gölün kənarında durub ətrafa baxdı. Sonra qüdsi bir ehtirasla köynəyini soyunub əlində tutdu. Alatoran sahildə gənc bədəni ağardıqca göl yaraşığa gəldi. Daim dibindən su içən Məryəm gölünə Rəsulun qaməti boyda su töküldü. Əgər kənd adamları evlərinin pəncərələrini Məryəm gölünə bağlamasaydı, təzə bir əfsanə yaranardı. Deyərdilər, hər axşam alatoranda Məryəm gölünə süd şəlaləsi axır.
Rəsul qız nəfəsi dəyməyən bəyaz sinəsinə yazdığı duanı pıçıldadı. Həmin duanı zülmət gecələrdə atını tapmayanda, sərxoş atası anasını döyəndə pıçıldayırdı:
“Allahım, nə yaxşı ki, ayaqların yoxdur, yoxsa sən də bizi tərk edərdin. Nə yaxşı ki, gözlərin yoxdur, yoxsa sən də təkcə birini sevərdin. Allahım, nə yaxşı ki, yoxsan, yoxsa sənə də inanmazdıq”.
Lil, yosun, kif iyi burnuna dəydikcə duasının sehrini hiss etdi.
Daha bir sentyabr yağışına qonaq olan qoca Məryəm gölü soyumuşdu. Ayaqları dərinə batdıqca suyun buz kimi olduğunu hiss etdi. Bu an heyfsiləndiyinin adını tapdı. Bu duanı ondan başqa kimsə bilmirdi. Bəyaz köksünə yazdığı başqa fikirlər, hekayələr də gəlib hulqumunda durdu. Heç birini yazmamışdı, kimsəyə danışmamışdı. Danışmadan, yazmadan ölmək istəmirdi.
Məryəm gölünün sarmaşıqların yosunlara sarıldığı zülmət başına yaxınlaşdıqca qabağında təzə bir dünya açıldı. Bəlkə də, kənd adamları bir əsrdir gölün bu başından xəbərsiz idi.
Sarmaşıqları yosunlardan ayırıb yeni dünyaya keçdi. Yaşıl tavanlı gölün altında yosun qoxusundan daha çox payız çiçəklərinin ətri gəlirdi. Burda gölün suları ilıq, havası təmiz idi.
Titrətsə də, vahiməsi içindən çıxırdı. Ömrünün qalan payını bu sarmaşıq tavan altda, bu yosun döşək üstə yata bilərdi.
Xeyli vaxt sinəsində bəslədiyi, kimsəyə danışmağa qısqandığı hekayətin qəhrəmanı içindən çıxmaq istəyirdi.
Kimsə ona hekayət danışmağa səsləyirdi. Danışdıran kəsi də özü yaratmışdı. Tək qalanda “ol” demədən yaradırdı belələrini. Özünə düşmən, dost, Allah düzəltməyi bacarırdı Rəsul.
– Qədimdə ən ağır susan, sirri dərinə gömən adamları belə danışdırırlarmış.
– Dırnaqlarını çəkirdilər?
Rəsul sinəsinə sürtülən sabahgüllərindən birini öpüb dedi:
– Yox. Soyuğa verib qızdırmalı edirlər. Titrədirdilər. Qızdırmalı olanda adam sayıqlayır. Kimi ki danışdıra bilmirdilər, ona həqiqəti sayıqladırdılar.
– Onda sayıqla.
– Mənim qəhrəmanım sehrli təşbehlərlə adamları istədiyi şeydən iyrəndirə bilir. Sevdiklərimizi elə şeylərə bənzədir ki, məşum oxşarlıq insanları dəhşətə gətirir. Bizi hər şeydən, istəsə, yaşamaqdan da iyrəndirə bilər. Bunu dünyada heç bir dərman, məlhəm bacarmaz.
– Gəlsin, məni qəlyandan iyrəndirsin.
– Ən asanı budu.
İçi boşalan kimi mübarək su Rəsulun köksündəki boşluğa doldu. Allah da görürdü ki, bu üzdə əvvəlki Rəsulun simasından əsər-əlamət yoxdur. Son çırpıntıdan sonra ətrafındakı yosunlar, yaşıl ərp yarılmışdı. Özü boyda şəffaf səthdə asta-asta batırdı. Gözləri dəhşətdən yox, heyrtədən bərəlmişdi. İndi Allah yox, bir adəm övladı da bəs edərdi həqiqəti anlasın. Bir adəm övladı onun üzünü görsəydi, başa düşərdi ki, Rəsul nəsə demək istəyir.
Şahvarın vaxtsız saraldıb sarmaşıqların üstünə sərdiyi bir neçə sarı qoz yarpağı başqa bir şahvarın sığalıyla yelləndi, yelləndikcə də onlar Rəsulun gözündə sarmaşıq yuvadan başlarını əsə-əsə qaldıran ətcə quş balalarına oxşadı.
Uzaqda “Böyük Vətən Müharibəsində həlak olanların xatirəsinə” salınmış kiçik parkdakı nəhəng küknar ağacları narıncı üfüqdə göy tüstü kimi səmaya yüksəlirdi.
Sudan doyan bədəni üzə çıxmışdı. Son çırpıntıda yardığı yaşıl ərp, yosunlar öz yerini tutur, Rəsulun üstünü örtürdü. Gecədən xeyli keçmiş bir topa yosun qadın əli kimi astaca alnından aşağı sürüşüb açıq qalan gözlərini örtdü.
Qoca Məryəm gölü yosunla örtülü üzündə ayı əks etdirə bilməsə də, sarmaşıqlar altında xoşbəxt idi.
8 May, 2024. Bakı.
Füzuli və Əlimərdan Topçubaşov küçələrinin kəsişməsindəki piyada keçidindən dörd ahıl çinli keçirdi. Əlindən dad etdiyimiz bir “prius sürücüsü” keçiddə maşını saxladı, qocalara yol verdi. Çinlilər keçərkən əllərini köksünə sıxıb sürücüyə dəfələrlə təzim etdi. Oxumağa davam et Yumruqdan qəlbə – Sərdar Amin yazır…
Azərbaycanın tarixi adı nədir? – 1700 il əvvəl yazılan kitabdan fakt
Azərbaycanın tarixi adı ilə bağlı müxtəlif tarixçilər fərqli faktlar və iddialarla çıxış edib. Hətta bəzilər elə düşünür ki, Azərbaycan adı XX əsrdə yaranıb və ilk dəfə cümhuriyyətə verilib. İddialardan biri də budur ki, Azərbaycan Stalinin uydurmasıdır. Bəs Azərbaycanın tarixi adı nə olub və Azərbaycanın haranın adıdır? Oxumağa davam et Azərbaycanın əsl adı nədir? – Bəs, Azərbaycan haranın adıdır? – Video
“Partizan” Sərdar Aminin yeni – “Mini bir gecə” hekayəsini təqdim edir.
(Hollivud kino sənayesinə…)
Dumanın indicə çəkildiyini Yeni Günəşlinin yamacında ayağını boşaldıb mürgüləyən atın şehli yalından, bir də yarpaqlardan sallanıb gün işığında mirvari kimi parıldayan damcılardan bildim.
Yenicə doğan Günəş yəhərli-yüyənli sahibsiz boz atın mən tərəfdəki gözünə saplanmışdı, at tükünü də tərpətmirdi, elə bil, əsrlərdir burda durmuşdu. Xəstəli-gümrahlı bütün bəşəriyyəti yerindən oynadan narıncı şəfəqlərə biganəliyindən hiss olunurdu ki, boz at daha bir əsr burda tərpənməz qalacaq. Kimi gətirib, kimi aparacaq, niyə gəlib, niyə getmir?
Köhnə Günəşlinin zirzəmilərindən kif püskürən binalarına qənşər gedirdim.
Odlar diyarının küləklər şəhəri növbəti günün kösövünə üfürürdü. Günəş ağarır, kölgələr qatılaşır, Bakı döyülmüş qıza oxşayan daha bir səhərindən boşanırdı.
Zirzəmiləri timsah ağzı kimi üfunət qoxan bu binaların şeh axan pəncərələri də timsah gözlərindən başqa heç nəyə oxşamırdı.
Onu belə pəncərələrdən birindən mənə zillənmiş gördüm. Həmin pəncərə çərçivəsi, çərçivədən mənə baxışı eləcə portret idi – yaxınlaşdıqca dəyişən, qıvrılan bir rəsm əsəri. Üstünə yeridikcə şəhvətdən sızlayırdı, bir az da getsəydim, ehtirasdan bayılacaqdı. Bu qadın kimdir? Niyə mənə bu qədər tanış gəlir? Niyə yad bir binanın birinci mərtəbəsinin səliqəli plastik pəncərəsindən mənə dikilib qalıb?
Cavab tapmadım.
Sağlam saçları boz idaman paltarının yaxasından sallanıb döşlərinin üstündə qıvrılırdı. Sinəsi yarıya qədər açıq idi. Gecə köynəyinin altından qabaran köksü nəfəsimi kəsirdi. Dayandım, sevindi. Həsrətlə alt dodağını dişlədi.
Tələyə düşmüşdüm, uzaqlaşa bilməyəcəkdim. Dönüb pəncərəsindən iki addım sağdakı qapıya yaxınlaşdım, mən çatmamış möhtəşəm bir səxavətlə qapını açdı. Arın-arxayın girdim içəri, elə bil, illərdir hər səhər bu qapıdan beləcə girirəm.
Otaq sehr içində idi. Bir evi bu hala gətirmək üçün adam gərək dəli ola. Deyəsən, kimsə məndən əvvəl divarlarından qulac-qulac sarmaşıq sallanan bu otaqda saatlarla kitab oxumuşdu.
– Sənə problem olmayacaq?
Sualı verən kimi özümə nifrət elədim. Sübh tezdən yuxulu dodaqlarla mənə pıçıldamaq, boynuma sarılmaq istəyən bir qadına niyə belə cəsarətsiz sual verirəm? O da sualıma illərdir hazır adam kimi bir kəlməlik cavab verdi:
– Bilmirəm.
Gözləmədən qollarını boynuma saldı, yuxudan qopmayan ətirli sinəsini sinəmə sıxdı, üzünü-üzümə sürtdü.
Bap-balaca canını bədənimin ən arzuladığım yerlərində gəzdirdi. Göz qırpımında çevrilib arxasını mənə söykədi. Quş balası kimi başını qaldırıb dodaqlarını uzatdı. Bilmirəm niyə – düşündüm ki, onunla öpüşsəm ağzım qarpız dadacaq. Otaqdan hələki tamam ayrı ətir gəlirdi, sanki kitabların incəltdiyi bir insanın içinə hopan nəfəs dahilərin sanballı fikirlərinə yüklənib zərifanə pıçıltılarla hər yana səpələmişdi.
Bu an ikinci artıq hərəkəti elədim; gözüm taxtın baş tərəfində divara yapışdırılan sarı qeyd vərəqinə sataşdı:
“Hələ də gülləri sevən yeganə məməli qadındır”.
İndicə dodaqlarıma yapışacaq çəhrayı dodaqlarını ləng-ləng tərpədib dedi:
– Onu ərim yazıb.
“Ərim” sözü içimdən ani bir sızıltı kimi keçdi, ardından ərli bir qadının mənimlə sevişmək istəməsi sızıltını yuyub apardı. Sol əlimi aramla döşlərində gəzdirib sağ əlimin orta barmağını öpüş gəzən ağzına soxdum. Üstünə uzananda ayağımı ərinin yorğanının altına saldım, hələ ilıq idi.
Ardınca bir cəhdlə köynəyimin bütün düymələrini qırdı. Narahatlığım döşəməyə dığırlanan düymələr kimi rədd oldu.
Həyəcanım ona həzz verir, mən də onun həzzindən alışırdım.
Elə bil, Allah bir an əvvələ qədər onu yaratmaqla məşğul olub, indicə əlini üzərindən götürüb, hələ də üstündə Tanrının ilığı qalıb. Bu qüdsi möhtəşəmliyə parıltı qatan şeytani naxış – təbəssümü – nəfəsimdən yapışıb içimi çölə çıxarır, durmadan quyusuna dartırdı.
Boz idman şalvarını ehtiyatla aşağı çəkdim. Dovşan qanı rəngi alt paltarını çıxaranda ayaqları ilə boynumu qucaqladı.
– Nə ətri gəlir?
– Lavanda.
Düşünmədən cavab verdim.
Hər şeyə özü hökm edirdi.
Cəld kəmərimi açdı.
– Səninkindən qaranquş yuvası ətri gəlir. Göl iyi, yosun iyi, ot iyi, gil iyi…
Kəmərimi boyuma atıb özünə çəkdi. Əllərimi döşlərinin üstünə qoyub sıxdı.
Hər an ərinin gələ biləcəyini düşünəndə qorxsam da, məndən doymayan bu qadının dərinliyində boğulmaq istədim.
Döşlərini sıxanda əllərimə heyfim gəldi. Onlar bu gözəl döşlərdən geri qalmırdı, hiss elədim ki, əllərim məndən daha yaxşısına layiqdir.
Kəmərimi bir az da özünə sıxıb dodaqlarımdan yapışdı. Ağzım qarpız dadıyla doldu.
Sonra zaman başqalaşdı. Elə bil, kimsə yola baxan bu otağın yerə yaxın pəncərəsi qarşısında film çəkirdi, illərlə baş verən bütün maraqlı hadisələri montaj edib mənə həyatın ən dadlı yerlərini qat-qat göstərirdi.
Adamların ayaqlarının göründüyü bu balaca, təmiz pəncərənin qabağındakı əlvan qızılgüllərin üstünə nazlı yağışlar yağdı. Qarabuğdayı taleyimlə əlləşdikcə bu balaca pəncərini seyr etməkdən doymadım.
O da telləri nəfəsimdə əsdikcə yel dəyirmanı kimi üyüdüb tökürdü şüyüd ətirli qırıq-qırıq sözləri…
– Ərim… Sənin dişin olmaq… Canımı al, beləcə… Əccəb eləyirsən… Məni düşməninin arvadı kimi əz… Vermə məni başqasına…
Pəncərə qabağından yüzlərlə adam keçdi, yüzminlərlə yağış damcısı çırpıldı qızılgül ləçəklərinə, şüşəyə…
Sonra bir nəm duz çuvalı düşdü bir sərçənin üstünə…
Sərçədən kənara heçnə qalmadı, bütün vücudu altımda əzildi. Bu qurğuşun həbsdən məmnun idi, hələ də aramla sinəmdən öpürdü…
Bədənimi üstündən yataqa saldım. Təngnəfəsliyim keçəndən sonra əlini atıb çəkməcədən ən sevdiyim siqaretdən çıxardı. Soruşmadan bir giliz götürüb dodaqlarımın arasına qoydu. Yandırdı, qalxıb bayaqdan yağışda harasa tələsən adamların ayaqlarını, yağış damlaları dəydikcə yarpaqları titrəyən gur qızılgül kollarını seyr etdiyim balaca pəncərəni açdı, bir an gözləmədən yanıma uzanıb köksümə qısıldı.
– Getmək istəyirsən?
– Hə.
– Ərimdən qorxursan?
Cavab əvəzinə üç dəfə danışdığı yerindən – ağzından öpdüm.
– Məni tək qoyma. Bir azdan yenə istəyəcəksən məni. Onda tapmayacaqsan. Buraxma məni. Elə qucağında saxla, oxşa, öp…
Dediyi kimi etdim, oxşadım öpdüm.
– Yaxşı-yaxşı çək. Ərimin siqaretidi. Sən çək, mən bir az sənə indicə altından çıxan qadının ərindən danışım.
– Danışma.
– Yaxşı. Onda birazdan danışaram.
Gözüm qarşı divara yapışdırılan başqa bir qeydə sataşdı:
“Qadınlar istəməsə, biz onları sevə də bilmərik”.
Qeydə dikildiyimi duyub pıçıldadı:
– Hə. Yazıçıdı. Bilirəm, indi sizin – kişilərin vicdan əzabı çəkdiyiniz anlar başlayır. Ona görə də, gərək mən ondan danışım, sən də onun necə biri olduğunu bilib, toxtaysan. Qorxma, qulaq assan səni bu əzabdan qurtaran bir hekayət eşidəcəksən. Hekayətin ortasında bəlkə acığa mənlə bir dəfə də sevişdin.
Bayaqkı qeydi də unut, gülləri ən çox sevən məməli elə özüdü. Yaza bilmədiyi vaxtlarda gülləri sulayıb toxtayır.
– Güllər çox faraşdı. Yəqin son vaxtlar bir şey yaza bilmir.
– O, heç vaxt yaza bilməyib. Böyük bir kollektivdə iş yoldaşı olmuşuq. İndi danışacağım hadisədən bir iki il əvvəl mənə yaxınlaşıbmış. Mən bunu biləndə xeyli düşündüm, əvvəlcə xatırlamadım. Sonra mənə görə dəyişdiyi simasından, saqqalıyla qaşlarının arasından zillənən sırtıq baxışları hər şeyi xatırlatdı. Mən bu siçangözü özümdən qırmaqdan ötrü zülm çəkmişdim. Yalvarırdı, məni görəndə əsim-əsim əsirdi. Hər şey eləyərdi mənə görə. Belələrindən heç xoşum gəlmir. Kişi gərək hər şeyi elətsin, özü eləməsin. Məndən xoşu gələn idmançı iş yoldaşıma bunu döydürdüm. Yenə əl çəkmədi. Polisə deməyi düşünürdüm ki, yox oldu. Birini qoyub, birini danışım, rəfiqəmlə kofe içirdik, qız tualetə keçdi. Bu vaxt uzaq masada noutbukda yaza-yaza mənə baxan bir oğlan qalxdı, yaxınlaşdı. Özünü təqdim elədi, rejissor olduğunu, detektiv filminə kastinq elan elədiklərini, mənim də əsas rola uyğun gəldiyimi dedi. Ətrafım bilir ki, aktrisa olmaqdan ötrü ürəyim gedir. Güldüyümü görüb onu da dedi ki, bilirəm, belə şeylər türk seriallarında olur, ancaq neyləyək, biz də türk serialları ilə böyüyən uşaqlarıq. Gülümsündü, vizit kartını masanın üstünə qoyub noutbukunun arxasına keçdi. Ondan bir möhtəşəm siqaret ətri, bir də bu cümlə qaldı: “Uyğun bilsəniz, sabah günortadan sonra kartdakı ünvana yaxınlaşarsınız”.
– Tanımadın? Bu, məncə əvvəl sənə aşiq olan həmin adamdı.
Sinəmdən qalxıb heyrətlə üzümə baxdı:
– Hardan bildin?
– Yazıçı arvadısan, ancaq hekayət danışa bilmirsən.
Bunu deyib sinəsində başıma yer elədim. Qulağımı gup-gup guppuldayan döşünə dirədim. Barmaqlarını saçıma keçirib başımı elə şəvqətlə oxşadı ki, bu sığalların aramsız olması üçün güllələnməyə də dəyərdi.
– Pah! Maraqsız olsaydı, burnunu məmələrimin arasına salıb xumarlanmazdın. Bir də, necə tanıya bilərdim? Sonradan bildim ki, məhz xatırlamayım deyə saqqal saxlayıb, eynək taxıb, saçını uzadıb.
Dediyi ofisin girişində məni bir oğlan qarşıladı, içəri yolladı. Həmin yer doğrudan da kastinq otağı idi; işıqlar, kameralar… Otaqda bircə özü var idi, siqar çəkirdi. Dedi, guya hamını yola salıblar. Restoranda məni görəndən sonra digərlərini yoxlamağın mənasız olduğunu düşünüb, gələnləri formal gözdən keçirib, mənlə işləmək istəyir. Rolumdan danışdı. Dedi, yazıçı qız obrazı oynayacam. Bir neçə şəklimi çəkdi, baxdı, dedi, keçək əsas məsələyə. Yaradıclıq qabiliyyətimin olub-olmadığını soruşdu. Dedim, ədəbiyyatı yaxşı oxumuşam, inşa yazmağı da bacarıram. Çəkiləcəyim filmdə əsas tələb elə yaradıclıq məsələsi imiş. Kastinqə qatılan qızların heç birində yaradıclıq görməyib. Əlimə düşən fürsəti boşa verməyim deyə, yalandan dedim ki, o vaxtı qəzetə iki-üç esse də yazmışam. Valideynlərinə təsirli bir vida məktubu yazıb qeyb olan qızı oynayacağammış. Həmin vaxtlar doğrudan da məni evdən çox sıxırdılar, əclaf elə-bil ürəyimi oxumuşdu. Qabağıma qələm-vərəq qoyub dedi, həmin mövzuda inandırıcı məktub yazmalıyam. Qələmi alıb ürəyimi boşaltdım. Siqarını çəkə-çəkə məktubu oxudu.
Səbrlə, fısıldaya-fısıldaya dedi, məktubu oxuyan adam fikirləşəcək ki, səni kimsə bu sözləri yazmağa məcbur edib, polisə zəng edəcək. Sən onları arxayın salmalı idin, deməli idin ki, nə vaxtsa, qayıtmağını arzulayırlarsa, polisə zəng vurmasınlar, sadəcə gözləsinlər.
Sonra başını bulayıb dedi: “Siz qadınların məntiqi niyə bu qədər zəif olur?”
Rola özümü elə fəda eləmişdim ki, əlindən vərəqi alıb dediyi məzmunda da bir neçə cümlə yazdım. Bu da azmış kimi altına ad-soyadımı, tarixi yazıb imza atdım ki, gözünə girim. Vərəqi qaytaranda elə güldü, əsəbdən ram oldum, o an məni özünə sıxıb öpsəydi belə, düşünəcəkdim, artıq film başlayıb. Stolun üstündəki viski şüşəsinini açıb stəkanın birinə süzdü. Mənə təklif etmədən əlinə götürüb otaqda gəzişdi. Arxama keçdi. Son hiss etdiyim bu oldu: kimsə burnuma buz kimi bir dəsmal sıxdı, çabalamaq istədim, alınmadı. Onda başa düşdüm ki, doğrudan da film başladı. İçimə isti bir rahatlıq gəldi. Gözümü açanda sahmana salınmış bir zirzəmidə idim. Qolum zəncirlə bağlanmışdı. Həmin oğlan da qarşımda oturmuşdu. İlk dediyi bu oldu: “Öz imzanla yazdığın məktubu ailənə göndərmişəm. Daha bu bəşəriyyətdə səni heç kəs axtarmayacaq”.
Maraqlıdı?
– Hə. Danışa bilirsənmiş.
– Gözlə, pəncərənin torunu çıxardım.
– Onda siqaretdən birini də ver.
– Qoy, hava qəşəng gəlsin də, onsuz da yağış yağıb, hələki ağcaqanadlar yoxdu. Ərim deyir, bu bina dərədədi, ona görə ağcaqanadlar daraşır pəncərələrə. Pəncərələr nə qədər kip olsa da, otaqlara girirlər, insanlar səhərə qədər qaşıyırlar özlərini. Qadınlar bədənini sürtür, qaşıyır… Dırnaqlarının altında partlayan xırda tər vəziləri ətrafa qoxu yayır. Səhər hamı pəncərələri açır, küləksiz səhərlər bu binanın qabağından keçəndə ətrafı qadın ətri bürüyür. Elə bil hardasa, qadın ağacı çiçəkləyib.
Siqaretdən bir giliz də çıxarıb üstümə uzandı. Ağzıma qoyub yandırdı.
– Məndən nə ətri gəlirdi?
– Ağzından qarpız.
– Ağzımı demirəm.
– Həə, lavanda.
– Bir az da yayaq o ətri? Qoy pəncərənin qabağından keçənlər yağışdan sonra lavanda ətri alsın.
İndi üstümdə qıvrılan bu qadının az əvvəl açdığı pəncərə tamam başqa, sonu ölümlə bitəcək filmlər qədər həyəcanlı bir həyat göstərirdi. Adamlar bayaqkı qədər sıx keçmirdi, yağış bayaqkı tək sərasər deyildi, kollarının üstünə düşən lümuniset işıq qızılgül ləçəklərini lavanda rənginə boyamışdı.
Nə vaxt üstümdən sürüşüb getdiyindən xəbər tutmadım. Yağış səsinə oyandım, pəncərədən çöldə isə hava sakit idi, bir damcı da olsun yağmırdı. Hekayətinə qapısı açıq hamamdan davam edəndə anladım ki, yuyunur.
– Öz əlimlə fərmanımı yazmışdım. Məni nə atam axtaracaqdı, nə polis. Əvvəlcə var gücümlə qışqırdım. Yaxınlaşıb nəvazişlə dedi ki, bu gözəl boğazımı yormaq heç birimizin işinə yaramayacaq. Bizi heç kəs eşitmir. Mən burda qalmalıyam, o da mənə sübut etməlidir ki, əslində pis insan deyil. Sadəcə bir qadının sevgisini qazanmaq üçün ona dünya, başqa insanlar mane olur.
Mənim üstümdəki bütün təcrübələri vakumda olunan kəşflər kimi idi, heç kəsin işinə yaramırdı. Ancaq o bundan yorulmurdu, mənə şahzadələr kimi qulluq edirdi. Zorlamırdı, sevişmirdi, öpmürdü, əvəzində dırnaqlarımı tutur, qaşlarımı alır, burama çıxan tükləri maqqaşla çıxarırdı.
“Burama” deyəndə çevrilib harasını göstərdiyinə baxmaq istədim. Ancaq o artıq başqa şey danışırdı:
– Məni ən bahalı kremlərlə təpədən dırnağa masaj edirdi. Ayaq kremi ayrı, bədən ayrı, əl ayrı, üz ayrı… Ana uşağını çimizdirən kimi çimizdirirdi məni. Heç kəsin almadığı gözəl alt-paltarları alırdı. Gözəl donlar geyindirirdi. Ehtiraslandın?
Arxadan boynumu qucaqlayıb şeytan ədasıyla qulağıma fısıldadı.
Bir anlıq sussaydı, hekayətinin məni əsir elədiyinə baxmayıb yenə başlayacaqdım dodaqlarından. Danışdı:
– Kimsəylə bölüşmədiyim yemək zövqümü, sevdiyim şirniyyatları elə dəqiqliklə tapırdı ki, bir neçə gün sonra özümü saxlaya bilmədim. Bircə əlimin zəncirini açmırdı.
Ağladım, sızladım, yalvardım… Onu şikayət etməyəcəyimi dedim, yetər ki, məni buraxsın. Kimə deyirsən? İnanırdı ki, bir gün mənim sevgimi qazanacaq. Yuxudan oyanan kimi qalxıb gedirdi, bir azdan qayıdırdı, qalan vaxtı yanımda olurdu. Ordan çıxandan sonra bildim ki, “Real TV-nin xəbərləri” adı ilə mənə göstərdiklərinin çoxu saxta imiş, özü hazırlayıb bir yolla monitora ötürürmüş. Xəbərlərin birində Nabranda istirahətdən qayıdanların qəza reportajını hazırlamışdı, üç fahişəylə bir maşında ölən oğlan mənim köhnə iş yoldaşım idi, bunu döydürdüyüm oğlan. Mən xəbərlərə baxanda çöldə idi. Bir gün sonra dedi ki, köhnə iş yoldaşın Rza qəzada ölüb. Dedim, bilirəm. Hər şey çox inandırıcı idi.
Neylədim alınmadı… O, mənə kitab oxuyanda qulaqlarımı tuturdum, film göstərəndə gözlərimi yumurdum, günlərlə bir kəlmə kəsmirdim. Yenə yorulmurdu. Dəst-dəst fərqli alt paltarları alırdı, əynimdən çıxanları özü yuyurdu, gül kimi eləyirdi. Təmiz alt paltarlarımın arasına xırda güllər qoyurdu, bənövşə, qızılgül ləçəkləri…
– Lavanda da?
– Yox. Lavanda ətri mənim içimdən gəlir. Məni toxunmadan ehtirasa gətirirdi. Qadın travmayla ehtirasa gələndə, nifrət etdiyi adamla sevişmək istəyəndə bu günə düşür.
– Hansı günə?
– Mənim günümə. Bax indi istəyirəm, ərimin köynəyini geyinim, girim altına. İstəyirəm, elə sevişəsən mənimlə.
Bu yumaq qadın, qumru gəlin niyə məni seçmişdi? Qap-qara ehtirası məharətlə köksümə sancmağı necə bacarırdı?
– Niyə mən?
– Çünki sən buna layiq kişisən, o yox.
– Məni tanımadan layiq olduğumu necə bilirsən?
– Sənə hər səhər bu pəncərədən aşiq-aşiq baxıram.
Ərinin kapüşonlu idman köynəyini geyinib yenidən yatağa uzandı.
– Üstümə gəl. Nə olar, balaca görüb mənə yazığın gəlməsin. Qoyma cınqırım çıxsın. Bu köynəyin qoxusunu üstələ. Dart, qır düymələrini, əz. Sabah canım çıxar, tikərəm, ütüləyərəm. Erkəyimi hiss eləyim.
Bədəninin yumşaqlığı qədər aciz təslimiyyəti azmış kimi hıqqana-hıqqana hekayətini də davam edirdi. Arabir həzzdən bayılır, sonra elə qaldığı yerdən də davam edirdi.
Hamamın nəfəsliyindən gələn külək zərblə açıq pəncərəni bağladı. Duşda yığılıb qalan son damcılar da yaş kafelin üstünə töküldü.
Mənim üçün növbəti siqareti gətirəndə külqabını da unutmadı. Hər sevişəndən sonra ərinin indi gəlib çıxacağını düşünür, içimdən üşütmə keçirdi. Ardınca onun özünü mənə fəda etdiyini görüb qeyrətimdə boğulurdum.
– Məncə işığı söndürək, pəncərəni açaq. Sən də hekayətini bitir.
– Sən nə desən, o olacaq. Söndürdüm. Ancaq mən qaranlıqdan qorxuram. Atam yatanda elə xoruldayırdı ki, səsindən bu biri otaqda oyanırdım. Gecələr saatlarla gözümə yuxu getmirdi. Sonra mən köçdüm, anam öldü. Atam tək qaldı o evdə. İndi onun gecənin zülmətinə tənha xoruldadığını düşünəndə özümü öldürmək istəyirdim. Yaxşı ki, çox yaşamadı.
Büllur külqabını göbəyinin üstünə qoyub siqaretimi yandırdı:
– Külünü burama tök. Harda qalmışdım?
– Səni azadlığa buraxdığı gündə.
– Sən sevişə-sevişə də qulaq asmısan? Fikrin məndə olub, yoxsa hekayətdə?
Qaranlıqda cavabı gecikdirmək rahat olur deyə, bir az susdum. Ancaq cavabımı gözlədiyindən düz, ya yanlış olduğunu kəsdirmədən “səndə”, dedim.
Bir az susub davam elədi:
– Zirzəmidən çıxandan sonra bildim ki, düz iki ay orda olmuşam. O, zamanımı da dəyişə bilmişdi. Vaxtı soruşmurdum, özüm də hesablaya bilmirdim, nə gecəni görürdüm, nə gündüzü, dediklərinə inanmaq zorunda idim, bir də saxta xəbərlərinə. Ona görə də, iki ayımı mənə 21 gün kimi sırımışdı.
– Nə baş verdi ki, səni buraxdı?
– Əslində heçnə baş vermədi, ona görə buraxdı.
– Aha.
– Sən qalx işığı da yandır, bir də üçüncü rəfdə sağdan sonuncu kitabı götür, 72-ci səhifəni aç, üçüncü abzası oxu, sonra gedə bilərsən.
Qalxdım.
– “Min bir gecə”ni deyirsən?
– Hə.
Oxuyub yanına qayıtdım. Çiyələkli süd rəngi dodaqlarını baş barmağımla oxşaya-oxşaya pıçıldadım:
– Xahiş eləsəm, hekayəti bitirərsən?
– Sən mənim hekyətimə qulaq asmaq üçün qaldın, yoxsa oxuduğun abzasdan ehtiraslandığına görə?
Yenə nə deyəcəyimi bilmədim. Üstəlik bu dəfə işıq da yanırdı.
– Sənin hekayətinə görə qaldım. Bitir.
– Yaxın gəl, yoxlayım. Kişilər kitabdakı səhnədən tamam ayrı cür ehtiraslanır. Bu sərtliyi nə film verə bilir, nə qadın. Kitab oxuyub sərtləşən kişi gec yumşalır. Gözlə, baxım. Yalan deyirsən, səni qaytaran mənim hekayətim deyil.
Başqa söz deməyə imkan verməyib ağzından öpdüm. Danışmaq istəyən kimi bir də öpdüm. Bir də öpdüm. Ürəyincə oldu… Susdu.
Pəncərədə batmaqda olan Şəvval Ayı bədirlənirdi; tük qədər nazik olanda hamımızın üfüqə baxıb saatlarla gözlədiyimiz, ancaq tabaq qədər yekələndə kimsənin başını qaldırıb baxmadığı, unutduğumuz Şəvval Ayı.
Ay işığında öz rənginə qayıdan yerə səpələnmiş qızılgül ləçəklərindən bir az aralı motorla biçilən yaşıl qazonda Yeni Günəşlinin yamacında gördüyüm həmin yəhərli at arın-arxayın otlayırdı.
– Gözlə, sənə də bir qarpızlı saqqız verim, çeynə. Mən də hekayətimi tamamlayım, sonra get.
Bunu deyim qarpız ətirli həb kimi saqqızı ağzıma qoydu. Barmaqlarını da bir az ağzımda saxladı. Saqqızın içindən ağzıma ilıq acılı-şirinli şirə axdı.
– Həmin gün yanımdan keçəndə əlindən tutdum. Dedim, gəl, sevişək, sonra məni burax. Sənlə sevişib burdan çıxmaq istəyirəm. Donub qaldı. Heyrətlə üzümə baxıb çökdü. Sonra heç gözləmədiyim bir şey elədi, hönkürdü, hönkürdü, var gücüylə… Uşaq kimi içini ata-ata əllərimi açdı. Dedi, get. Elədiklərimi də hamıya de! Burda gözləyəcəm onları.
İnanmadım, amma buraxdı. Çölə çıxdım, gecə idi. Ürəyim yerindən çıxacaqdı.
Rəfiqəmgilə gəldim. Olanları danışdım. Son hərəkətinə görə ona yazığım da gəlirdi. Mənə barmağının ucuyla da toxunmamışdı. Ancaq nə olur, olsun, sabah polisə gedib hər şeyi danışacaqdıq. Səhər xəbərlərində gördük ki, o, məndən sonra bir ovuc dərman içib. Komadadı.
– Bəs…
Davamını gətirə bilmədim. Qarpız ətri canıma yayıldı. O, danışdıqca atamı gördüm. Yenə cənnət bostanında çomağı ilə qarpız yarpaqlarını qaldırıb erkən ölən dostlarıma xırda qarpızları göstərir, ürəkdən gülürdü.
Sərçə qulağıma astadan pıçıldadı:
– Əzizim, axı hekayətim bitməmişdi.
Bir az da astadan pıçıldadı:
– O, ölmədi. Dərmanlardan sonra başqa adam oldu. Hər dünəni unudan, hər səhər yenidən yaranan adam. Mən də bu fürsəti boşa vermədim. Evləndim onunla.
– Mən…
Yenə ağzım söz tutmadı. Bu, yuxu deyildi, ancaq ayıla bilmirdim. Qarpız ətri dırnağıma, tükümə qədər işləmişdi, hər yeri çəhrayı, qarpız rəngində, bəlkə də dovşan qanı rəngində görürdüm. Var gücümü yığıb astadan “ərin gələr…” dedim.
– Ərim çoxdan gəlib, əzizim, həmişəki kimi səhər tezdən. Yat, yat ki, səhər yenidən başlaya biləsən. Mən də sevdiyin boz idman paltarının yeni dəstini ütüləyim, qasığıma lavanda ətri vurub dovşan qanı rəngində alt paltarımı geyinim, qarpız ətirli saqqız çeynəyim…
Dilini qulağıma saldı, ilan kimi fısıldaya-fısıldaya eşidə bildiyim son sözlərini dedi:
– Günlərlə zəncirdə saxlayıb özünə aşiq edəndən sonra mənlə hansı həzzi yaşamaq istəyirdin, onu bilmirəm, ancaq sən də mənim aldığım həzzi heç vaxt bilməyəcəksən – bir qadının öz halalca əri onu hər gün başqasının arvadı sanıb yenidən ehtirasla altına salanda, həyəcanla sevişəndə, gözünə təpəndə aldığı həzzi.
– Axı!
Əsəbiləşə də bilmədim. Yalnız gülümsəmək gəldi əlimdən. Pəncərədən süd kimi işıq süzüldü. Çəpəki ağ yağışlar nazını itirib aramsız oldu, yerlə göyü birləşdirən su sütununa döndü.
Ayağa qalxdım, körpə ağzımın mırçıltısı yağışın səsinə qarışdı.
Boz at nəhayət başını qaldırıb o biri gözünü pəncərəyə tərəf çevirdi. Bayaqdan görünməyən həmin gözü vahiməylə bərəlmişdi.
May. 2023. Bakı.
“Moon Group”un arvadıma hədiyyə elədiyi kitabçanı görəndə ağlıma ilk gələn yaxşı bir qələm almaq oldu. Elə bu sözləri də, həmin qələmlə yazıram. Oxumağa davam et Pah – Sərdar Aminin yeni hekayəsi
Ədəbiyyat gündəm olanda da tərs tərəfdən, nimdaş üzündən dəbə gəlir. Oxumağa davam et Əlisa Nicatı kim bu hala salıb?
Xanların vahid bayraq altında birləşmək istəyi fərdi mənafeylərindən artıq olsaydı, onlar bu işi tezliklə həll edə bilərdilər. Ən pis halda xanlıqların bir sıra müstəqillikləri saxlanılaraq vahid ideologiya altında birləşə, işğallara sinə gərə, yad ideyaların ölkəyə daxil olmasına sipər çəkə bilərdilər. Yəni ölkə ən pis halda vahid ad altında birləşən xanlıqlar kimi də yaşaya, möhkəmlənə bilərdi. Xanların öz aralarında razılığa gələ bilməməməsi, hər birinin Azərbaycanı böyük bir xanlığa çevirmək istəyi nəticədə ölkəni bu gün də həlli tapılmayan fəlakətlə üz-üzə qoydu. Müqayisə üçün deyim ki, Azərbaycanda xanlıqların yarandığı bir zamanda – XVIII əsrdə yeni dünya sayılan Amerika qitəsində bu gün super güc olan Amerika Birləşmiş Ştatları yaranırdı.
Xanlıqlarda ilk xəyanət
Xanlıqlar dönəmində atılmış ən yanlış addımlardan biri 1752-ci ildə Qarabağ, Gəncə, İrəvan, Qaradağ xanlarının ilk xanlıq olan Şəki Xanlığının xanı Hacı Çələbiyə qarşı Kartli-Kaxetiya çarlığı ilə ittifaqa girməsi oldu. Artıq yetərincə gücə sahib bir yerli dövlətə qarşı xarici ölkə ilə müttəfiqə girmək heç vaxt heç bir liderə başucalığı və şərəf gətirməyib. Təbii ki, az əvvəl qeyd olunduğu kimi bu ittifaqın bağlanmasında birmənalı şəkildə qarşı tərəfi ittiham etmək də insafsızlıq olar, bu birliyin yaranmasının səbəbkarların biri elə Hacı Çələbi Qurbanoğlu idi. Hansı ki, xanlıqların birləşdirilməsi siyasətini öz üzərinə götürərkən ya qarşı tərəfin gücünü, potensialını dəqiq ölçməli, yaxud da həmin xanların heysiyyətini və şərəfini nəzərə almalı idi.
Düzdür, gürcü çarlığı ətrafında Şəki xanlığına qarşı birləşən digər xanlar tezliklə çar tərfindən əsri götürüldü, onlar yenə də Hacı Çələbi tərəfindən azad edildi, bundan sonra dəfələrlə xəyanətlər edildi… Lakin bu kitabda ilk xəyanəti ona görə sadalamağı borc bilirik ki, bu üzdəniraq ittifaq bizə yaxın tarixdə qardaş xəyanətini leqallaşdıran, ənənəsini əsaslandıran hadisə oldu.
Düzdür, ölkə ərazisində bir neçə dövlətin yaranmasının zərrə qədər də olsa, müsbəti də var idi. Xanlıaqların yaranması hər regionda bir mrkəz şəhərinin, paytaxtın yaranması demək idi ki, paytaxt olmuş şəhərlərin də sonradan Azərbaycanda önəmli sənətkarlıq mərkəzləri kimi inkişafını artırdığını görürük. Lakin bu hadisəyə Azərbaycan fonunda baxdıqda bu şhərləri inkişaf etmiş mərkəzlər kimi yox, ölkəmizin bağrına basılmış damğalar kimi görürük.
Müsbət və mənfiləri ilə səhnədə Fətəli xan…
Xanlıqlar dönəmində daha bir qüdrətli xanlıq Quba xanlığı idi və sözügedən dövlətin rəhbəri Fətəli xanın əsas istəyi bütün ölkəni eyni xanlıq ətrafında birləşdirmək idi. Təəssüf ki, onun bu istəyi də yenə fərdi müstəvini aşa bilmədi. Biz Fətəli xana qarşı da dəfələrlə digər xanlıqların birləşərək xarici qüvvələrə “pənah” apardığını görürük.
Qarşıdan gələn böyük fəlakətə səbəb olacaq arzuolunmaz tumurcuqlar isə xanların tez-tez fars və ruslardan kömək istmələri idi. Şəki xanı Məhəmmədhəsən xan Qacardan nicat umur, ardınca hakimiyyətə gələn Səlim xan Sisiyanova sadiqlik məktubu yazaraq kömək istəyir. Bununla yanaşı avar, rus, fars, gürcü və başqa ölkələrə bel bağlayaraq tez-tez onlara məktub yazan, ittifaq quran xanlar bu əməli həm də “qarğa, məndə qoz var” ismarışı verirdi. Nadir şahın qəfil ölümündən sonra ölkədə yaranan zəmin Azərbaycandan lider tələb edirdi. Azərbaycanı əkin sahsinə bənzətsək, Nadir şah torpağı şumlamış, yumşaltmışdı, toxum səpib əkini qoruyan bir şəxsə ehtiyac var idi. Təəssüf ki, həmin potensialı olan şəxslər də mütəmadi yadellilərə bel bağlayaraq həm digər xanların gücünü zəiflətdi, həm də ölkədəki siyasi, iqtisadi vəziyyəti kənar dövlətlərə daha yaxından hiss etdirdi.
Sonda “Şiraz qonaqlığı”…
1762-ci ildə İranda müxtəlif vilayətləri tabeçiliyinə alan Kərim xan Zənd Azərbaycan xanlıqlarının arasındakı ziddiyətdən istifadə edərək Urmiya xanı Fətəli xanın qarşısını almaq üçün onun bir zamanlar sıxışdırdığı feodallara və xanlara səsləndi. Məsələn, o, Qarabağ xanı Pənahəli xana yazırdı:
“Fətəli xan təkcə düşmən deyil, o, eyni zamanda bizimlə qanlıdır. Gərək birləşmək uğrunda bütün qüvvəni əsirgməyəsən. Məhz bu yolla həm intiqam almaq, həm də oğlnuzu xilas etmək mümkündür. Bununla həm siz sevinərsiniz, həm də biz arzumuza çatarıq”.
Pənahəli xan öz ordusunu zəndlərlə birləşdirir, Fətəli xan məğlub olur və Pənahəli xan özü də bir ömür geri çevirə bilməyəcəyi bir xəyantə uğrayır, Zənd müxtəlif bəhanələrlə onu Qarabağa buraxmır, əvəzində oğlu İbrahimxəlili azad edərək Qarabağa qaytarır. Özünü isə ömrünün sonuna qədər qayıtmayacağı “Şiraz qonaqlığı”na aparır.
Xanlıqlar arasında ən qüdrətlisi sayıla biləcək Quba xanlığının – hansı ki, Bakı, Salyan, Cavad, Şamaxı, Şəki, Dərbənd xanlıqlarını birləşdirmiş, Cənubi Azərbaycan torpaqlarına ayaq açmışdı – Fətəli xana qarşı da dəfələrlə digər xanların birləşdiyini, ona ciddi zərbələr vurduğunun (Gavduşan döyüşü) şahidi oluruq. Nəticədə şimal-şərqi Azərbaycanı birləşdirən, Cənubi Azərbaycana ayaq açan xanın da təşəbbüsləri yarımçıq qalır.
Düzdür, Fətəli xan da az əvvəl arzuolunmaz hal kimi təqdim olunan “yadlara bel bağlamaq” naqisliyinə imza atıb. Lakin əksər xanlardan fərqli olaraq o, bu əmələ qalibiyyət naminə deyil, müdafiə üçün razılıq verib.
Fətəlinin dəvəti ilə rus fəthi…
1774-cü ildə o, Qubalı Fətəli xan Rusiyadan kömək istədi və 1775-ci ilin yazında rus qoşun generalı İ.F.Medeminin komandanlığı ilə Qubaya ordu gəldi, Fətəli xan bu ordunun köməkliyi ilə Dərbəndi, Qubanı yenidən azad etdi. Lakin ardınca Fətəli xan siyasət naminə çardan Quba xanlığının Rusiya tabeliyinə qəbul etməyi xahiş edir, Dərbəndin açarlarını II Yelizavetaya göndərir, ikinci isə bu təklifdən imtina edir. (İran və Türkiyə münasibtlərinə görə).
Ayrı-ayrılıqda hər bir xanın özünəməxsus isyasi xadim olması, müxtəlif nailiyyətlərə imza atması Azərbaycan tarixində ciddi hadisə kimi diqqət çəkmədi, XVIII əsr kimi maraqlı və bu günümüzə təsir edə biləcək vacib tarixdə onlar daha çox gücü bir-birilərini məğlub etməyə sərf etdi. Nəticə etibarilə ortaya böyük bir fəlakət çıxdı. Azərbaycanın bölünməsi ilə yekunlaşan bu proses fonunda bizim heç bir xanlığın qüdrətindən danışmağa və xanlarımızı öyməyə haqqımız yoxdur. Çünki solda Rusiya, sağda İran, arxada Osmanlı kimi problemi olan bir coğrafiyada lider olmaq istəyən şəxsin nəzərə almalı olduğu ilk məsələ birləşmək, nəyin bahasına olur, hakimiyyətinə aldığı ərazinin müstəqilliyini bu üç tərəfdən qorumaq olmalı idi. Ən pis halda üç tərəfdən birinin mütəffiqliyinə sığınmağı düşünməli olduğu halda xanlarımız öz aralarında məsələni həll edə bilmədi. Şəki və Quba xanlıqlarının Azərbaycanı birləşdirmək cəhdləri də xəyanət, pərakəndəlik, daxili çəkişmə və xarici müdaxilələr fonunda baş tutmadıqdan sonra 1801-ci ildən Azərbaycanın Rusiya tərəfindən işğalı başlandı. Dəfələrlə qaldırılan üsyanlar, qəhrəmanlıqlar prosesin ümumi mahiyyətinə təsir edə bilmədi.
… və beləcə Araz sərhəd oldu
Xanların nabələd davranışları, xamlığı nəinki qonşu dövlətlərin, hətta bir sıra supergüclərin, avropa ölklərinin də diqqətini çəkmişdi. Məhz bu səbəbdən Çar Rusiyasının Azərbaycanı işğal etməyə başlayan kimi İngiltərə İranla müqavilə bağladı, hansı ki, həmin müqaviləyə əsasən İrana hücum zamanı İngiltərənin bu ölkəni hərbi sursat və müşavirlərlə təmin etmək hüququ var idi.
Qərb ölkələrinin diktəsilə İran 1804-cü ildə Rusiyaya müharibə elan etdi. Lakin Rusiya Balkan və Qafqazda Türkiyə ilə müharibə aparmasına, eyni zamanda Napoleon kimi ordu rəhbəri ilə baş-başa gəlməsinə baxmayaraq Qafqazda nə türklərə, nə də farslara uduzdu. Nəticədə Azərbaycan ərazisinin ikiyə bölünmə aktının ilk addımı atıldı; 1813-cü ildə Qarabağın Gülüstan kəndində Azərbaycan Ratişev və Şirazinin imzaları ilə ikiyə bölündü. Müqaviləyə əsasən Naxçıvan və İrəvan xanlıqları ərazisi istisna olmaqla Şimali Azərbaycan Rusiyanın tərkibinə qatıldı. Bir müddət sonra müqavilə şərtlərini pozan farslar təkrar məğlub olaraq ruslarla daha bir müqavilə – Türkmənçay müqaviləsini bağlayaraq İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarının da Rusiyanın tərkibinə qatılmasını təsdiqlədi.
Yekun
Xanların başqa ölkə ərazilərinə belə iddia edərkən Rusiya İmperiyasını görməmək, yaxud görməzdən gəlmək Azərbaycan tarixindəki ən ciddi yanlışlardandır. Hansı ki, çox keçmədən, elə xanların özlərinin yaşadıqları dönəmdə Rusiya İmperiyası səbrlə bütün ölkəni işğal etdi, xanların özlərinə divan tutdu.
Böyük şair Məmməd Arazın “Məndən ötdü…” şeirində poetik əksini tapan xanlıqlar dönəmi Azərbaycan tarixində birmənalı olaraq qara səhifə kimi qiymətləndirilir.
Silahla, fiziki qəhrəmanlıqla xərtitələri dəyişmək imkanlarının məhdudlaşdığı dönəmimimizə vurulmuş ən ciddi zərbələrdən biri sonu Azərbaycanın bölünməsi ilə yekunlaşan “xanların çəkişməsi” hadisəsi oldu. İkiyə bölünmüş Azərbaycan isə yəqin ki, yaxın tarixdə bizə “miras” qoyulmuş ən ağır yaradır.
Qeyd: Mətn “Azərbaycan tarixində atılmış 5 ən yanlış addım” kitabındandır.
– İnsanları öldürən həqiqətənmi koronavirusdur?
– Şişirdilmiş pandemiyanın səbəbi nədir, bu gedişat kimlərə sərf edir?
– Üçüncü Dünya Müharibəsindən kimlər sağ çıxacaq?
– Yeni dünyada kimlərin yaşamaq haqqı var?
– “Nuhun gəmi”sinə minmək üçün nə etməliyik?
Oxumağa davam et Kor*navirus – Üçüncü Dünya Müharibəsini kimlər nə məqsədlə başlatdı?
Nazir öldü!
Eşidən kimi nədənsə göyə baxdım, Günəşi axtardım. Bulanlıq Bakı səmalarında rəngli bir şey görmədim. Çalışdım, Naziri içimdəki Günəşlə birgə düşünəm. Oxumağa davam et Nazirin ölümü – Sərdar Aminin yeni hekayəsi
