Nəsrin bulvar söhbətləri” layihəsi çərçivəsində İlham Əzizlə Rəşad Səfərin növbəti həmsöhbəti yazıçı Orxan Əyyub oldu.

Orxan Əyyub yeni çapdan çıxmış “Külək gülü” romanının müəllifidir.

Partizan üç nasirin söhbətini təqdim edir.

***

Rəşad Səfər: Orxan, söhbətimizə xoş gəlmisən. İlk sualı belə başlayaq: neçə yaşından yazırsan?

Orxan Əyyub: On beş yaşından yazıram. Təxminən on səkkiz yaşıma qədər sevdiyim yazıçıları, sevdiyim əsərləri yamsılamağa, onların daxili quruluşlarını üzə çıxarmağa, eyni zamanda, reallığa öz baxışımı formalaşdırmağa çalışmışam. On səkkiz yaşında ilk romanımı yazmağa başladım, iyirmi yaşında onu bitirdim. “Məğlub şəhərin portreti” adlanan bu romanın müəyyən hissələri “Alatoran” jurnalında, o vaxtın digər jurnal və qəzetlərində çap olunub. İyirmi ildir ədəbiyyatla, daha dəqiqi roman yazmaqla məşğulam.

R.S.: Sən 2000-ci illərdə ədəbi çevrələrdə tanınırdın. “Alma” qəzetində, “Alatoran” jurnalında dərc olunurdun. Amma sonra ortalıqdan çəkildin. On beş ilə yaxındır nə mühitdə görünürsən, nə yazıların dərc olunur, nə də yeni nəsil səni tanıyır.

Bu yaxınlarda beş ilə yazdığını söylədiyin “Külək gülü” adlı romanın çıxdı. On beş ilin beş ilini bu romanı yazmağa həsr etdin, bəs qalan on ildə ədəbiyyat sənin həyatında harada idi? 

O.Ə.: İki il bir roman yazdım, onu çap etmədim. Başqa bir romanı da bir il yazıb saxladım. Ədəbiyyat mənim üçün hələ əlifbanı bilmədiyim vaxtlardan, mənə oxunan nağıllardan başlayıb və o günlərdən indiyə qədər, mənim görünüb-görünməməyimdən asılı olmayaraq həmişə həyatımın mərkəzində olub.

İlham Əziz: Orxan, Azərbaycan ədəbiyyatı ilə necə tanışsan? Bizim romançıların üslub və texnikalarını necə dəyərləndirirsən?

O.Ə.: Əlbəttə ki, tanışam, bu mənim ana dilimdir, bu dildə yazıram. Amma Azərbaycan ədəbiyyatının, Azərbaycan nəsrinin mənə təsir etdiyini, formalaşdırdığını və ya reallığa baxışımı dəyişdiyini deyə bilmərəm.

Azərbaycan ədəbiyyatından söhbət gedirsə, bir yazıçı mənim üçün həmişə xüsusi olub. Bu, Həmid Herisçidir. Yeniyetməliyimdən onu oxumağa başlamışam. Dünya ədəbiyyatını oxuyurdum, amma oxuduğum motivləri, süjetləri Azərbaycan reallığına necə tətbiq edəcəyimi başa düşmürdüm. Məhz Həmid Herisçinin “Nekroloq” romanı mənim üçün bu uçurumu aradan qaldırdı. Azərbaycan ədəbiyyatı ona qədər məni nə üslub, nə yanaşma olaraq qane edirdi. Bütün bunları ilk dəfə Həmid Herisçidə tapdım. Sonradan Yusif Səmədoğlu, İsa Hüseynov, Sabir Əhmədli kimi dəyərli yazıçılarımızı daha dərindən oxuduqca, əslində, Azərbaycan romanının mənim on beş-iyirmi yaşlarımda düşündüyüm qədər köksüz olmadığını anladım və bu etiraf edim ki, bu məni çox sevindirdi.

R.S.: Bayaq adını qeyd etdiyim yeni romanın münasibətilə səni təbrik edirəm. Mən kitabı oxudum, kifayət qədər təbrikə layiq bir romandır. Ədəbiyyatımızda öz janrının ilklərindən biridir.

Sənin kitabınla ötəri tanış olanların, ilk səhifələrini oxuyanların ən çox tutduğu irad romanın dili ilə bağlıdır ki, bu dil Azərbaycan dili deyil, Azərbaycan dilinin sintaksisi deyil, bilərəkdən, yersiz mürəkkəbləşdirmələr var  və s.

Bu iradlar haqqında nə düşünürsən?

O.Ə.: Hər şeydən əvvəl, düşünürəm ki, fikrin mənfi olmağı olmamağından daha yaxşıdır.

Mənə qədər formalaşmış bütün bədii-texniki imkanlardan yararlanmağa çalışıram, bunu zəruri hesab edirəm. Bu imkanları irəli aparmaq, yenilərini yaratmaq istəyirəm. Dilin sintaksisinə də belə yanaşıram. Azərbaycan nəsrinin dil imkanları məni qane etmirdi, onun romanımın və poetikamın tələblərinə uyğun olmadığını düşünürdüm və irəli apardım. Mən öz üslubumu illərlə yaratmışam, onu öz ədəbi kimliyimin vacib hissəsi hesab edirəm, amma düşünmürəm ki, bu kimlik ancaq ondan ibarətdir.

Bəli, müəyyən şeylər Azərbaycan ədəbiyyatında yoxdur, daha doğrusu, yox idi, amma mən bunları Azərbaycan ədəbiyyatında olsun deyə etməmişəm. Romanımda haqqında danışdığım şeylərin yalnız bu vasitələrlə ifadə olunacağına əmin olduğum, bu ehtiyacı hiss etdiyim üçün etmişəm.

R.S.: Dil həm də formanın bir hissəsidir. Formanı məzmuna çevirə bilən yazıçılar var. Daha çox modernistlər içərisində görürük onları. Məsələn, Folkner, Coys, Herman Brox kimi. Bu yazıçıların əsərlərinin dəyəri həm də onların formasındadır. Məsələn, Coysdakı formanı çıxarsaq, məzmuna da zərbə vurmuş olarıq.

Kitabını oxuyanda yetmiş doqquz sətirlik bir cümlə gördüm. Başqa texnikalardan da istifadə etmisən. Belə başa düşürəm, sən də formanı məzmunun bir hissəsinə çevirməyə çalışmısan. Yaxşı, “Külək gülü” romanından formanı çıxarsaq, səncə yerdə nə qalar?

O.Ə.: Mətnə üç qatda baxa bilərik. Birinci, ən sadə qat süjet, personajlar, romanın dünyasıdır. İkinci qat mətnin formasıdır, üslubudur, müəllifin istifadə etdiyi texnikalardır. Üçüncü qat isə simvollardır, metaforalardır.

Romanın forması, üslubu onun arxalandığı böyük sütunlardan biridir. Əslində, ədəbiyyat çoxdan hekayə danışmaq mərhələsini keçib. Biz o dövrə qayıda bilmərik, təhkiyəni zorla bəsitləşdirməyə çalışmaq uğursuzluğa düçardır. Dünyada danışılmayan hekayə qalmayıb, bütün hekayələr çoxdan danışılıb. Artıq yazıçının vəzifəsi bu hekayələri yeni formada danışmaq, yeni mənalar, əlaqələr tapmaq, onlara başqa bucaqdan baxmaqdır.

Bu cəhətdən “Külək gülü”nün forma və üslubunu çıxarsaq, təbii ki, süjeti, bir axtarış, yaxud kənar hekayələr yenə qalacaq. Amma bu romanın indiki qədər mənası olacaqmı? Xeyr, düşünmürəm.

İ.Ə.: Deyilənə görə Siciliyada tələbələr protest edəndə deyirmişlər ki, “Eko bizim nə istədiyimizi bilir”. Umberto Eko da həmin vaxt Milanda yaşayırmış. Bəs Azərbaycanda tələbələr hansı yazıçıya deyə bilərlər ki, o bizim nə istədiyimizi bilir?

O.Ə.: O, dəqiq mən deyiləm, amma yəqin, ictimai-sosial mövzularla maraqlanan kimlərsə var. Məni bu qəbildən olan ədəbiyyat ilhamlandırmır və maraqlandırmır.

İ.Ə.: Sənin üçün hekayənin, əhvalatın, dastanın romandan fərqi nədir?

O.Ə.: Ən əvvəl həcm anlayışı var. Roman hekayədən böyük olandır. Romanın ən qısa tərifini belə verə bilərik: o nəsrlə yazılan böyük uydurma (fiction) mətndir. Beləcə, roman həcm oxşarlığı olsa da, uydurma təbiətinə görə fəlsəfi traktatdan ayrılır. Lakin dastan da böyükdür və o da uydurmadır. Bəs onun romanla fərqi nədir? Roman dastandan fərqli olaraq fərdə köklənir, onu araşdırır, xalqların, yaxud başqa qrupların tarixlərini yox.

Daha vacibi isə roman müasir dövrdə həyatın bütün qarışıqlığını, çətinliyini və xaotikliyi çatdırmaq gücündə olan, özünə az qala bütün ədəbi janrları daxil edə bilən yeganə janrdır.

Lakin roman da öz daxilində müxtəlif zamanlarda müxtəlif yollardan keçib. Məsələn, biz indi Hüqonun, yaxud Çəmənzəminlinin romanları ilə mənim romanımı bir yerə qoya bilmərik. Çünki bu mətnlər qarşılarına ayrı-ayrı vəzifələr qoymuş və bu vəzifələri müxtəlif üsullarla icra etmiş romanlardır.

R.S.: Bir yazıçı kimi ədəbiyyatdan başqa hansı sənət növləri ilə maraqlanırsan, nələrdən bəhrələnirsən?

O.E.: İki bədii film çəkmişəm. Biri qısa metraj olub, biri tam metraj. Fotoqrafiya ilə məşğul olmuşam. Uşaq vaxtı həvəskar rəsmlərim olub. Musiqini isə dinləməkdən başqa heç bir istedadım olmayıb.

Yazıçı kimi nəinki hansısa sənət sahəsinə, ümumiyyətlə, həyatdakı hər şeyə marağım var. Həyat çox qəliz və rəngarəngdir, o məni hər şeyi ilə cəlb edir.

Klassik rəssamlıq mənə perspektivi görməyi, hadisələrə vizual baxmağı öyrədib. Yaxud Baxı hər dinləyəndə düşünürəm ki, cənnət yəqin belə bir yerdir.

Kinematoqrafiyadakı texnikaların roman texnikasına böyük təsiri var. Bu metodlar ədəbiyyata dərinlik qata bilir. Tolstoyu oxuyanda görürük ki, o kinematoqrafiyanı kinodan əvvəl kəşf edib. Üstəlik, necə ki bir yazıçı özündən əvvəlki yazıçıların mətnlərindən ibarətdirsə, musiqi də, rəssamlıq da, kino da yazıçı üçün sonsuz ilham qaynağıdır.

R.S.: Romanını oxuyanda təkcə ədəbiyyatdan gələn təsirlər yox, həm də rəsmlərdən, musiqilərdən, filmlərdən gələn təsirlər və təsvirlər görmək olur. Məsələn, bütün roman boyunca Uilyam Bleyki xatırladım. Şeirlərindəki, rəsmlərindəki dumanlılığı, müəmmanı hiss etdim. Bleyklə dialoqun şüurlu surətdə baş verib? Bir də, Bleykdən söz düşmüşkən, sənin üçün şair kimi daha böyükdür, yoxsa rəssam kimi?

O.Ə.: Yəqin ki, daha çox şair kimi. Amma bu daha çoxla daha az arasındakı məsafə olduqca kiçikdir. Bleyki böyük heyranlıqla oxuyuram və tamaşa edirəm.

Hələ ümidsizləşməmiş, qaralmamış, cəhənnəmə çox da yaxınlaşmamış vaxtlarında, ilkin dövrlərində yazdığı “Məsumiyyət nəğmələri”ni oxuyanda çox təsirlənmişdim. Sonra daha qaranlıq Bleyki kəşf etdim, onunla aramda həmişə bir ruh yaxınlığı hiss edirəm.

Əslində, Bleyk “Külək gülü”nün gizli qəhrəmanlarındandır. Açığı, mən bunu demədən, kiminsə bunu dilə gətirməyinə sevinirəm, deməli, vəzifəmi icra edə bilmişəm.

İ.Ə.: Ekoya sual verirlər ki, yazmağa təzə başlayanlar üçün ədəbiyyat siyahısı ver. Deyir, bu siyahı hər kəsdə subyektivdir, amma yazmaq istəyən adam ən birinci Bibliyanı oxumalıdır. Sənin üçün bu subyektiv siyahının başında Quran varmı?

O.Ə.: Bədii mətn kimi Quran hər zaman öz poetizmi ilə məni heyran edib. Təəssüf ki, orijinaldan oxuya bilmirəm, amma bir neçə dildən tərcüməsini müqayisə edərək tez-tez baxıram.

Quran bizim mədəni kodlarımızı təşkil edən ən vacib kitablardandır. Mən öz ədəbi nəslimdə bunu çox hiss etməmişəm. Bizim ədəbi nəslimiz sekulyarlıq və modernizm axtarışında, keçmişin inkarında təməllərimizi görməməyə çalışırdılar, yaxud görmürdülər. Quran sonsuz ilhamlana biləcəyimiz kitablardan biridir. Daha əvvəlki nəsillər də əvvəl maarifçilik çılğınlığı ilə, sonra da Sovet senzurasının təsiri ilə bu qaynaqdan uzaq olublar.

Siyahı məsələsinə qayıtsaq, fikirləşirəm ki, biz birinci öz mədəniyyətimizi tanımalıyıq. Məsələn, Nizamini. Nizami çox vacibdir və gözəldir, amma yaxşı tərcümə olunmayıb. Yaxud “Min bir gecə” nağılları. Bu hekayələri hələ də oxuyanda bəzən Bakını görə bilirəm. Yəni, hələ də bizimlə aktuallığını saxlayan bir kitabdır.

Biz Qərb ədəbiyyatından çox şeyi bilirik, yaxud bilə bilərik. Amma Şərq kanonu, xüsusən, İslam Şərqindən söhbət gedirsə, doldurulmalı olan xeyli boşluqlarımız var.

İ.Ə.: Nərmin Kamalla söhbət edəndə məlum oldu ki, o, iki mininci illərdə yazdıqlarının arxasında dayanmaq istəmir. Həmin dövrlərdə hansı bütləri sındırmaq istəyirmişsə, indi onlara daha çox yaxınlaşıb. Səndə vəziyyət necədir?

O.Ə.: Heç vaxt özümü bütqıranlar içində görməmişəm. Bəlkə də, haradasa çaşıb qıra bilərəm, amma bilə-bilə kiminsə belinə büt qırmaq üçün çıxmamışam. Bəzi şeyləri dərk etməyə zaman lazımdır.

Bir ciddi problem də var: bizdə heç vaxt ciddi, Qərb standartlarına uyğun ədəbiyyatşünaslıq olmayıb ki, bizim ciddi ədəbi mətnlərin lazımi qiymətini verə bilsinlər. Biz də məcburən səhv edə-edə, bu səhvləri təkrarlaya-təkrarlaya bəzi şeyləri öyrənmişik.

İkiminincilər vacib idi, amma təəssüf ki, Azərbaycan bunu Qərbdən düz bir əsr sonra yaşadı. Öz keçmişimizi inkar etməli, axır-əvvəl bu yolu keçməli idik. Bütün inkişaf etmiş xalqlar bu yolu keçiblər. Düzdür, bunun Azərbaycanda keyfiyyətli keçdiyini düşünmürəm, amma bütün hallarda artıq o yol geridə qalıb.

Modernizm atanı öldürməyə çalışır, amma atanı öldürəndən sonra da yetim qalırsan. Bunu nə qədər tez başa düşsək, o qədər bizim xeyrimizə olar. Bundan sonra işlərimizi öz mədəni irsimizlə, tariximizlə dialoq şəklində qura bilərik.

Azərbaycan ədəbiyyatı bizə təbliğ olunan qədər böyük ədəbiyyat deyil, amma anti-təbliğ olunan qədər də kiçik deyil. Məsələyə Sovet ədəbiyyatı kontekstində baxsaq, yuxarıda adını sadaladığım bir neçə Azərbaycan romançısı var ki, heç nə ilə öz həmkarlarından və çağdaşlarından geri qalmırdı. Sovet ədəbiyyatı, təəssüf ki, müasir ədəbi prosesdən ümumiyyətlə, geri qalmışdı. Çünki bu həm totalitar məqsədlərə qulluq edən, həm də sıxışdırılan, senzuraya məruz qalan ədəbiyyat idi. Bir sözlə, mən Azərbaycan ədəbiyyatının keçmişinə inanıram. Ümid edirəm, gələcəyi də olacaq.

R.S.: Modernizmin atanı öldürməsi ilə bağlı təsbitlə razıyam, amma burda bir məqam var ki, atanı öldürməmişdən qabaq gərək onu tanıyasan. Məncə, o nəslin əsas problemlərindən biri bu idi ki, bəziləri öldürmək istədiklərini tanımırdılar. İnkar etmək başqa şeydir, tanımadan inkar etmək başqa bir şey. Ona görə də indi bəziləri geri qayıdış haqqında düşünürlər.

Orxan, ədəbiyyatşünaslıqdan danışdın. Ədəbi mühitimizdə yanlış qənaət var ki, yazıçının ədəbiyyatşünaslıqla, ədəbiyyat nəzəriyyəsi ilə çox da işi olmamalıdır. O işlə tənqidçilər məşğul olmalıdır. Bu arqumenti belə əsaslandırırlar ki, yazıçı işin nəzəri tərəflərinə çox bələd olandan sonra tıxanmaq təhlükəsi yaranır, özü üçün ətrafına divar hörür.

Mənsə düşünürəm, hər yazıçı bir az da ədəbiyyatşünas olmalı, mətnin texnikası, nəzəriyyəsi haqqında fikri formalaşmalıdır.

Sən necə düşünürsən? Yazıçının ədəbiyyatşünaslıqla, nəzəriyyə ilə məsafəsinin nə qədəri məqbuldur? Çoxlu nəzəriyyə oxumaq yazıçıya həqiqətən mane olurmu? Yoxsa, “şəhər əfsanəsi”dir?

O.Ə.: Bu, istisnasız əfsanədir, həm də zərərlidir.

Nəzəriyyə yazıçıya bədii mətnlərin necə qurulduğunu, müxtəlif mətnlər arasındakı oxşarlıqları və fərqlilikləri anlaqlı şəkildə dərk etməyə və öz mətnini qurarkən daha əsaslı, möhkəm olmağa kömək edir.

Necə ki biz bayaq öz mirasımızdan danışırdıqsa, dünya ədəbiyyatı da bütün yazıçıların mirası, bütün yazıçıların həqiqi vətənidir. Məni yazıçı kimi ədəbiyyatın, xüsusən roman janrının problemləri maraqlandırır. Çünki bu işlə məşğulam, bu işdə bunlar olmadan daha yaxşı olmağı mümkün hesab etmirəm.

Bizim nəzəriyyə yoxmuş kimi yazmağa yanaşmağımız həm də özümüzə qədər formalaşmış nəhəng mədəni irsdən qopmağımıza gətirib çıxarır.  Hazırda müasir saydığımız bir çox texnikaya baxsaq, onlara “Don Kixot”, “Tristram Şendi”, yaxud “Min bir gecə” nağıllarında rast gələ bilərik.

R.S.: Hansı fəlsəfi düşüncəyə özünü yaxın hiss edirsən və hansılardan öz romanında istifadə etmisən? Romana başlayanda ağlında dünyaya baxışla bağlı bir neçə cümlə ilə deyilə biləcək bir düşüncə var idimi ki, sonda o düşüncəni roman boyunca aça bildiyini fikirləşirsən?

O.Ə.: “Külək gülü”nü əvvəldən tam şəkildə planladığım üçün sonunda istədiyim hər şeyi etmişəm. Buna fəlsəfi düşüncə də daxildir. Lakin mənim heç vaxt bütün romana tətbiq etdiyim vahid fəlsəfi baxışım olmayıb. Müxtəlif personajların inandıqları, yaxud özlərinin də xəbərsiz yaşadıqları baxışlar olub. Bu cəhətdən mən polifoniyaya inanıram.

Əlbəttə, mənə klassik fəlsəfədən müasir fəlsəfəyə qədər bir çox filosofun təsiri var. Daha çox təsiri olanlar isə Kyerkeqor və Haydeggerdir.

Yazıçı kimi fəlsəfəni doğru anlamaq heç vaxt prioritetim olmayıb. Mənə fəlsəfədən ilhamlanmağım, təsirlənməyim, yeri gələndə nəyisə səhv başa düşməyim, amma ondan özüm üçün yeni mənalar çıxarmağım vacibdir. Fəlsəfəyə həmişə ədəbi kimliyimi və romançılığımı zənginləşdirəcək xəzinə kimi yanaşmışam.

İ.Ə.: Ədəbiyyatımızda kənd romanı və şəhər romanı bölgüsü var, bu son illərdə daha da artıb. Səncə, belə bölgü aparmaq nə qədər doğrudur? Ümumiyyətlə, belə bir ayrım varmı? Varsa, bunun sərhədləri haradadır? Özünü kənd, yoxsa şəhər nasiri sayırsan?

O.Ə.: Özümü kənd yazıçısı saya bilmərəm, çünki kənddə bir gün də yaşamamışam, kənddən xəbərsizəm. Bakı romanımda mühüm yer tutur, onun əsas qəhrəmanlarından biridir. Heç vaxt özümü heç bir kateqoriya içində qiymətləndirməmişəm. Bu da həmçinin. Üstəlik, bu bölgünün bu gün bizdə istifadə olunan, dilə gətirilən forması ədəbi yox, sosioloji hadisədir. Bu tematikanı özünü şəhərli sayan yazıçılar “müqəddəs yer” uğrunda mübarizədə kənddən gəlmişlərə qarşı istifadə ediblər.

Bədii mətnə qiymət verərkən bu bölgünü heç bir məna daşımayan kriteriya hesab edirəm. Məsələn, iyirminci əsrin ən vacib romanlarından “Pedro Paramo”da hadisələr kənddə baş verir. Belə misalları çox çəkmək olar. Hadisələrin kənddə baş verməyi mətnin bədii dəyərini aşağı salmır. Bu bizdə də belə olmalıdır. Amma təəssüf ki, hər baxışımız şayiə, qorxu, əfsanələr üzərində formalaşdığı kimi, bu bölgü də elə formalaşıb.

İ.Ə.: Bu bölgüdə bir vacib məsələ də dildir. Bizdə koloritli dillə yazılan mətnlərə daha çox deyirlər ki, bu kənd nəsridir, aqrardır. Ümumiyyətlə, o köhnə dilə münasibətin necədir?

O.Ə.: O dili sevmirəm, şəhərdə böyüdüyümə görə mənim üçün heç bir sentimental dəyəri yoxdur. Lakin bunun böyük faciə olduğunu da düşünmürəm. Sabir Əhmədlinin, yaxud Mövlud Süleymanlının mətnlərində kifayət qədər dialekt görürük. Amma o dialektlərin varlığı həmin əsərlərin bədii dəyərini aşağı salmır. Düzdür, istəməzdim olsun. Amma Sabir bəy, yaxud Mövlud bəy belə məsləhət görüblər vaxtında. Bu da onları pis yazıçı etmir. Mən bədii dilin tərəfindəyəm. Dialektlər isə bura daxil deyil. Neologizmlər, müasir slenqlər, yersiz istifadə olunan, dilimizdə qarşılığı olan alınma sözlər kimi.

İ.Ə.: Kənardan, məsələn, bir fransız kimi baxanda, Gürcustan, Ermənistan və Azərbaycan ədəbiyyatını müqayisə edib hansına üstünlük verərdin?

O.Ə.: Mən kənardan baxa bilmərəm, amma öz fikrimi bildirsəm, Sovet dövrü Azərbaycan ədəbiyyatının digərlərindən daha güclü olduğunu düşünürəm. Amma müstəqillikdən sonra vəziyyət dəyişdi. Məsələn, Vahram Martirosyanın “Sürüşmələr”, yaxud Mixail Qiqolaşvilinin “Şeytan çarxı” romanları miqyasında reallığı anlamağa çalışan, ciddi və yaxşı yazılmış mətnlər ortaya qoyulmadı. Mən hələ daha çətin, üslubçu romanlardan danışmıram. Yenə də buna əvvəl Sabir Əhmədli “Axirət sevdası”nda, sonra isə Həmid Herisçi “Nekroloq”da cəhd etdi. Azərbaycan ədəbiyyatının ən qaranlıq və ümidsiz dövrünün cəhdləri kimi bu mətnləri unutmamalıyıq.

R.S.: Romanına qayıdaq. Romanında qəhrəmanın – Fərhadın səyahətini görürük. O, Bakının içərisində uzun bir yol keçir. Bu yolda onu narahat edən çoxlu problemlər var, həmişə fikirlidir. Fərhadın düşündüklərini sən də düşünürsənmi, onun problemlərinin nə qədərini özününkü sayırsan?

O.Ə.: Bütün həyatım boyu özümü dualizm içində hiss etmişəm. Şərq-Qərb, Sovet-İmperiya keçmişi-müstəqillik, Azərbaycan və rus dilləri. Fərhad da bu dualizmin bir parçasıdır. Onda əlbəttə məndən çox şey var, amma çox şey də yoxdur. Fərhadın müəyyən düşüncələrini mən də bölüşürəm. Amma bir çox şey də var ki, mən Fərhad kimi fikirləşmirəm və ya o intensivlikdə, o dərinlikdə düşünmürəm, hiss etmirəm. Mənim üçün ədəbiyyat müşahidə yox, yaşamaq yox, daha çox mütaliə və təxəyyül hadisəsidir. Heç vaxt itən dostumu axtarmamışam, amma bunu etmiş onlarla kitab oxuduğum üçün özümü Fərhadın yerində təsəvvür edə bilirdim. Məgər yazıçılıq özünü başqalarının yerinə qoymaqdan ibarət deyil? Amma romanımda özümü bir nəfərə oxşatsaydım, bu, Faina xala olardı. Şəhərin hər tərəfindən atılmış əşyaları mənzilinə toplayan, qonşularının dəli hesab etdiyi yaşlı qadın.

R.S.: Romanın süjetinin quruluşunda “İlahi komediya”dan çox istifadə etmisən. Niyə Danteyə bu qədər yaxınlaşmaq qərarına gəldin?

O.Ə.: Mən Dante ilə böyümüşəm. Məktəbdən gəlirdim, günorta Danteni oxuyurdum, axşam Nizamini. Dantenin “Cəhənnəmi” mənim müasir qorxularımı formalaşdıran mətnlərdən biridir. Mənə qorxmağı Dante öyrədib.

Romana başlayarkən insan yaxşı bildiyi, daha yaxından hiss elədiyi şeylərə arxalanmaq istəyir. Bunlar da istisnasız mənim üçün ədəbiyyat ola bilərdi, Bakı ola bilərdi, Nizami ola bilərdi, Dante ola bilərdi.

Dantenin “Cəhənnəm” strukturunun, əslində, müasir şəhərdə xaotik ola biləcəyini göstərmək istəyirdim. Harada ki, qatlar həm var, həm də yoxdur, ən böyük günahkarlarla ən kiçik günahkarlar bir yerdə əzab çəkə bilər. Yaxud əraf və cənnət var, yoxsa yoxdur?

İ.Ə.: Səncə, Azərbaycan xalqı avamdır, yoxsa avam deyil?

O.Ə.: Müasir dövrdə bütün xalqlar yavaş-yavaş bir-birinə oxşamağa başlayıblar. Amerikada bir trend çıxır, indiyə qədər görülməmiş sürətlə Azərbaycana gəlir.

Biz yetmiş il totalitar rejimdə yaşamışıq, ona görə insanlardan birdən-birə inkişaf etmiş dünya ilə sinxron olmağı gözləmək olmaz. Avam xalq yoxdur, şərtlər var.

İ.Ə.: Bəs yazıçının ictimai yükü varmı? Ölkədə, dünyada gedən proseslərə fikir bildirməlidirmi?

O.Ə.: Yazıçının üzərinə hər hansı vəzifə, məsuliyyət qoymaq da totalitar düşüncənin məhsuludur. Mən fikirləşirəm ki, yazıçının yeganə vəzifəsi yaxşı mətn yaratmaqdır.

İctimai məsələlərlə məşğul olan yazıçıların cəhdlərinə hörmət edirəm, amma yazıçının cəmiyyətdə vacib rolu olduğunu düşünmürəm. Yaxud ədəbiyyatın dünyanı dəyişə bilməyəcəyinə əminəm. Buna cəhd də etmək lazım deyil.

R.S.: Maraqlıdır, ətrafda baş verən bu qədər problemlərdən özünü salamat saxlamaq, ruhi tarazlığını qorumaq üçün nə edirsən?

O.Ə.: Mətbuatı mümkün qədər izləməməyə çalışıram, sosial şəbəkələrdən isə istisnasız olaraq istifadə etmirəm.

Bir neçə ay əvvəl bir dostumun qarşılaşdığı böyük, ictimai məzmunlu bir ədalətsizlik fonunda bir sual məni düşündürdü: Ədalətsizliklər, dünyanın qorxulu yanları varkən ədəbiyyat nə üçün lazımdır? Tapdığım cavab isə ondan ibarətdir ki, ədəbiyyat elə onlardan qaçmaq üçün lazımdır. Ədəbiyyat həyatın amansızlığından və absurdundan gizlənə biləcəyimiz sığınacaqdır.

R.S.: Romanda Mahmud Zamansız adlı bir yazıçı obrazı var. Sovet dövründəki təzyiqlərdən xilas olmaq üçün özünü dəliliyə vurur və zaman keçdikcə doğrudan da dəli olur. Onun taktikasına necə baxırsan?

O.Ə.: O da bir çıxış yoludur. Mahmud Zamansız sübut edir ki, bu da işə yaraya bilər.

R.S.: Əflatun adlı maraqlı bir obraz da diqqətimi çəkmişdi. Deyir, bütün problemlər Bakının adındadır. Əgər Bakının adını dəyişsək, həyatımız düzələcək. Bəlkə, şəhərin, ölkənin, insanların adlarını dəyişsək, həyatımız da dəyişər?

O.Ə.: Həyatın izaholunmaz olduğunu düşünürəm. O irrasional və təsadüflərlə doludur. Bəlkə, bu üsul da nə vaxtsa, işləyib. Yenə də yoxlamaq lazımdır.

R.S.: Bir az da yazı prosesindən danışaq. Yazmaq fiziki və mənəvi baxımdan ağır, yorucu işdir. Bu prosesin ağırlığından yayınmaq üçün hansı vasitələrdən istifadə edirsən?

O.Ə.: Romana başladığım gündən bitirdiyim günə qədər o əzabdan xilas olmamışam. Amma vaxt keçdikdə bu əzaba öyrəşirsən, başa düşürsən ki, bu əzab sənin həyatının bir hissəsidir. Məncə, bu narazılıqlardan, natamamlıqlardan yeganə çıxış yolu özümüzdən razı olduğumuz hissələrdir. Yazırsan, bəyənirsən və həmin an özünü çox xoşbəxt hiss edirsən.

İ.Ə.: Bütün həmsöhbətlərimizə bu sualı veririk. Ən sevdiyin beş Azərbaycan nasiri kimlərdir?

O.Ə.: Sabir Əhmədli, İsa Hüseynov, erkən Həmid Herisçi, Yusif Səmədoğlu, Maqsud İbrahimbəyov.

R.S.: İndi nə yazırsan?

O.Ə.: Yeni romana başlamışam. Təxminən bir ildən çox idi ki, hazırlaşırdım, material toplayırdım, düşünürdüm, strukturunu formalaşdırırdım. Ümid edirəm, yaxın bir neçə il ərzində bitirərəm.