“Partizan” Ələsgər Əhmədin “Sülhabad” şeirini təqdim edir. Oxumağa davam et Azadlıq güldüyünüz fərarinin yaşamaq istəyidir – Şeir
Xomeyninin ən yaxın adamının ölümünü Milli Müsavat Partiyası təşkil edib – Dəhşətli fakt
İranda aləm bir birinə dəydiyi günlərdə Azərbaycanda çoxunuza məlum olmayan bir tarixi hadisəni diqqətinizə çatdırım:
1981-ci il iyunun 28-dən 29-na keçən gecə Tehranda “İslam Respublikası” partiyasının qərargahında Xomeyni hakimiyyətinin rəhbərlərinin iclası zamanı partlayış olur. Partlayış zamanı Xomeynidən sonra ikinci adam olan Ayətullah Məhəmməd Behişti, 4 nazir, 6 nazir müavini, 23 deputat olmaqla 72 nəfər öldürülür. Oxumağa davam et Xomeyninin ən yaxın adamının ölümünü Milli Müsavat Partiyası təşkil edib – Dəhşətli fakt
Nobel həftəsi başladı – Bu il ədəbiyyat üzrə mükafatı kim alacaq?
Nobel həftəsi başladı. Bukmeyker kontorları son üç gündür ən başa fransız Mişel Uelbeki, keniyalı Tionqonu qoyublar. Bir də çox güclü kampaniya başlayıb ki, mükafatı Salman Rüşdü alsın. Oxumağa davam et Nobel həftəsi başladı – Bu il ədəbiyyat üzrə mükafatı kim alacaq?
Keçi ilə evlənən kişinin evindən Zümrüdün reportajı
“Partizan” Mehdi Dostəlizadənin yeni – “Zoofil” hekayəsini təqdim edir.
Taksidən düşdük. Zümrüd çantasından bir qələm çıxarıb əlindəki bloknotun qırağına taxdı.
– Evi çox uzaqdadır? – soruşdu.
– Yox, iki addımlıq yoldur. Bu dalanlara maşın girmir, ona görə sürücüyə dedim ki, tində saxlasın.
Qapının ağzına çatanda bir qədər dayandıq:
– Bax, bu adam təhlükəlidir. Səndən dönə-dönə xahiş eləyirəm, onunla danışma. Hətta səni çağırsa da cavab vermə, lazım olsa üzünü o tərəfə çevir. Yaxşı? – dedim.
– Daha bu nə reportaj oldu? Danışacam, özün də görəcəksən, heç nə olmayacaq.
– Zümrüd, yenə başlamayaq da. Reportajın başını burax, elə belə bax, bəsdir. Qələt elədim sənə də bir söz dedim. Zibilə düşmək istəmirəm, halım yoxdur. Dispanserdən də təzə…
– Hə də, bildik, dəlisən. – başını yellədi.
– O mənada demirəm, yəni yorğunam da, bir az başa düş də.
– Sən də işimə qarışma. Mən o adamla söhbət etməliyəm.
– Daha sonra gedib orda-burda demə ki, Kazım məni keçiqayıranın yanında qoyub qaçdı.
– Necə yəni? Mənə nəsə eləsə qoyub qaçacaqsan?
– Nə bilim. Keçi ilə evlənən adamdan hər şey gözləmək olar. Birdən nəsə eləsə, növbəti arvadı olmaq istəmirəm. – söhbəti bitirib qapını döydüm. İçəridən gələn “kimdir?” sualına “mənəm” cavabı versəm də, səsimdən kim olduğumu bildi.
– Xoş gəlmisiniz, xoş gəlmisiniz. Bağışlayın, ortalıq bir az pis gündədir. Xanım qız, adınız nədir? – Matfey soruşdu.
– Adı Zümrüddür. – cavabı özüm verdim.
– Hə. Lap yaxşı, lap yaxşı. Elə gözləri də zümrüd rəngindədir. Keçin uşaqlar, keçin içəri.
– Matfey, əgər narahat eləyiriksə sonra gələk, hə? – bunu deyəndən sonra Zümrüdə tərəf döndüm, tərs-tərs baxmağından başa düşdüm ki, reportajı mütləq hazırlamalıdır. – əşi, ya da yoxe, niyə narahat olasan ki?
– Kazım, Kazım, canım Kazım. Biz düz bir həftədir tanış olmuşuq, hələ məni tanımamısan? Heç mən qonaqdan narahat olaram? Hə, Zümrüd, narahat olaram?
– Bir həftə bir adamı tanımaq üçün elə də çox deyil də, Matfeycan. – Tez araya girdim ki, Zümrüd danışmasın.
– İndi mənə qulaq as – Matfey bir ayağını yeşiyin üstünə qoydu – adam var ki, onunla bir ömür yaşayırsan, amma hansı yuvanın quşu olduğundan baş aça bilmirsən, adam da var ki, elə belə, bir-iki dəfə görüb xasiyyətinə bələd olursan. Bu cür adamların dallarından baxanda qabaqları görünür. Elə mən, yəni sənin Matfeycanın da bu cür adamlardandır. “Davay”, “davay”, keçək içəri.
Evə girdik. Həyət pis gündə olsa da, içəri tərtəmiz idi.
– Münəvvər, bəsdir yatdın, qonaqlarımız gəlib. – Matfey səsləndi.
– Münəvvər kimdir? – Zümrüd qulağıma pıçıldadı.
– Arvadının adıdır da. Keçinin. – cavab verdim.
Qonaq otağında əyləşdik. Matfey çay yoxsa içki içəcəyimizi soruşdu; çay gətirməsini istədim.
– Bəs Zümrüd xanım?
– Mənə də çay, zəhmət olmasa.
Matfey mətbəxə getdi.
– Zümrüd, hey, sənə demədim dinmə? – səsimi boğub danışırdım.
– Niyə axı?
– Görmürsən, başı çatmır?
– Başı çatmırsa niyə dostluq edirsən?
– Nə dost ay qız, ağzını yaxala. Əsgərlik işim həll olsun, rədd eləyəcəm.
– Ayıbdır e.
– Nə ayıbdır, xanım qız? – Matfey əlində padnos otağa girdi.
– Yox, mən başqa şey deyirdim, siz səhv başa düşdünüz, həqiqətən. – Zümrüdün səsi titrədi.
– Ay, ay, ay. Aman bu utancaq qızların əlindən. Hələ heç nə başa düşməmişəm, niyə narahat olursunuz Zümrüd xanım?
– Mən elə bildim…
– Yaxşı, yaxşı, “vse normalno”.
Bir müddət heç birimiz danışmadıq. Sonra Matfey otaqdan çıxıb keçi ilə qayıtdı.
– Münəvvər, tanış ol, Zümrüd xanımdır. Bizdən reportaj yazacaq.
Keçi bizə məhəl qoymayıb bir qıraqda dayandı.
– İstəyirsinizsə, elə indi başlayaq. – Zümrüd dedi.
– Başlayaq, canım mənim. Bəs kamera yoxdur?
– Kamera yoxdur. Bizdə qəzetdir, səsinizi telefonla yığacam.
– Aaa, aydındır. Buyurun.
– Əvvəlcə bir sual vermək istəyirəm, keçinin, yəni onun, mm…
– Həyat yoldaşımın, bəli.
– Həyat yoldaşınızın adı Münəvvərdir, o haqda… Bir-iki kəlmə. Reportajda yazmayacam.
– Niyə ki, yaza bilərsiniz. Hə, onun adı Münəvvərdir. Rəhmətlik anamın adını qoymuşam. Anam həmişə mənə deyərdi ki, oğlanlar analarına oxşayan qadınları xoşlayırlar. Yazıq arvad, rəhmətlik, elə düz deyirmiş. Həyatımda cəmi iki qadın sevmişəm. İkisi də anama oxşayıb.
– İlk qadın da keçi idi, yoxsa?..
– Yox, o insan idi. Birinci həyat yoldaşım.
Keçi divanın üstündəki ədyalı gəmirməyə başladı. Matfey əsəbiləşib keçini danladı:
– Münəvvər, yenə başladın? Qonaqların yanında dalaşmayaq, xahiş edirəm. – sonra üzünü bizə çevirdi – Siz də bağışlayın, Münəvvər, bir az, bir az narahatdır. Yuxudan kal durub.
Zümrüd gülümsəyib başını aşağı saldı, sonra yenidən sual verdi:
– Münəvvərlə harda tanış olmusunuz?
– Ah – Matfey üzünü pəncərəyə çevirdi – Təzə Bazara balıqlarım üçün yem almağa getmişdim, gördüm ki, gördüm ki, şərəfsiz bir alverçi mənim gözəlimin ayaqlarını bağlayıb, satışa çıxarıb. Münəvvərin gözlərindəki kədəri hiss etdim, eynilə mənim gözlərim kimi idi, kədərli, hüznlü. Arvadım öləndən sonra heç vaxt aşiq olmayacağıma söz vermişdim. Amma həyatdır da, bilmək olmur, bilmək olmur. Bax o gözlər, məni vadar etdi ki, Münəvvərimi alverçinin əlindən xilas edim, bəli, belə tanış olmuşuq.
– Yəni, həyat yoldaşınızı pulla aldınız? – Zümrüd soruşdu.
– Bəli, bəli. Pulla aldım, başqa nə cür ola bilərdi ki? O murdar alverçiləri bilmirsiniz? Elələri ilə, elələri ilə söz güləşdirməyə dəyməz. Həm də, bunun nəyi qəribədir?
– Bilmirəm, amma həyat yoldaşını pulla almaq, bir az…
– Bəs sizin başlıq pulundan xəbəriniz var, gözəl qız? Xəbəriniz var? Axı insanlar da belə evlənir, düz demirəm, Kazım?
Başımı yellədim.
– Heç qorxmadınız? – Zümrüd bu arada bloknotda qeydlər aparırdı.
– Qətiyyən! Mən azadam! Azadam! Azad! İkimiz də seviriksə, kim bizə mane ola bilər?
– Düzdür, amma keçinin, yəni Münəvvərin sizi sevdiyini hardan bildiniz?
– İlk günlər çox çətin oldu, onu evə gətirdiyim ilk günlər. Mənə yaxınlaşmırdı, yemək yemirdi. Sonra mən televizorun qabağında yatıb qalan vaxt, bir də gördüm ki, kimsə, kimsə məni yalayır. Hə, bu Münəvvər idi, biz sevişdik. Beləcə evlənmək qərarına gəldim.
– Necə evləndiniz?
– Toyumuz olmadı. Bilirsiniz, qanunlar buna icazə vermir, qanunlar. Öz qanunlarımızla evləndik, yəni, azad olanların qanunları ilə. Qərara gəldik ki, evlənək, elə o qərardan bəri evli sayılırıq. Daha nəyə lazımdır, kağız-kuğuz, sənəd-sünəd. Bunlar mənasız şeylərdir. İlk evliliyim belə olub, hə, amma sonradan sevgi ölmüşdü. Deməli kağız-kuğuz, sənəd-sünəd, belə şeylər heç nəyə yaramır. Yaramır.
Söhbətlər ürəyimi bulandırdı. Siqaret bəhanəsi ilə həyətə düşdüm, qonaq otağının pəncərəsinin qabağında dayandım. Matfey orda olduğumu bilsin deyə tez-tez öskürürdüm. Həyətdəki söyüd ağacının altında bir tısbağa gəzirdi. Gedib onu tərsinə çevirdim. Çapaladığını görəndən sonra yazığım gəldi. Əvvəlki vəziyyətinə qaytarıb bir az sığalladım. Elə bu vaxt içəridən qışqırıq səsi gəldi. Zümrüd qışqırırdı. Evə qaçıb qonaq otağına girdim. Keçi Matfeyi buynuzlayırdı.
– Matfey, Matfey! – qışqırdım. Matfey hər nə qədər keçini saxlamağa çalışsa da, alınmadı. Axırda keçinin özü əl çəkdi. Mən qorxudan tumanıma işədim. Yerə çöküb ağlamağa başladım. Zümrüd donub qalmışdı. Biabır olmuşdum, nə edəcəyimi bilmirdim, ona görə də yerimdən tərpənmədim. Matfey keçini döyə-döyə otaqlardan birinə apardı, qapını kilidlədi.
– “Şlyuxa”! – Matfey çox əsəbi idi.
– Matfey, evdə yod, sarğı var? – Zümrüd soruşdu.
– Narahat olma, qız. Özüm həll edərəm, həll edərəm. “Vse normalno”.
Bir müddət heç kim danışmadı. Matfey yaralanmış yerlərini sarıyıb oturmuşdu. Zümrüd başını telefondan qaldırmırdı.
– Biz gedək, ya da yox… – şalvarımın hələ də yaş olduğunu gördüm.
– Ay, gözlə sənə təzə paltar gətirim, Kazımcan. – Matfey qalxıb otaqdan çıxdı.
Zümrüdün üzünə baxmağa utanırdım. Elə o da mən tərəfə baxmırdı. Üst-başımı dəyişəndən sonra sağollaşıb evdən çıxdıq. Yol boyu ürəyimdə Matfeyi də, “arvadı” Münəvvəri də söyürdüm.
Dilimizlə bağlı yeni iddia – Aqşin Yenisey yazır…
“De, görüm, nə deyirsən”.
“De, görüm” – bu ifadə dilimizin arxaik gözəlliyindən xəbər verir. Məlumdur ki, deyilən şey eşidiləndir, görülən deyil. Azərbaycanlı niyə deyiləni eşitmək yox, görmək istəyir? Oxumağa davam et Dilimizlə bağlı yeni iddia – Aqşin Yenisey yazır…
Bir vaxtlar Azərbaycanda at oynadan ABA TV niyə bağlanıb? – Mirşahin amili?
“Partizan” XX əsrin sonu, XXI əsrin əvvəllərində Azərbaycanda diqqətçəkən fəaliyyət nümayiş edən televiziya kanalı – ABA TV haqqında bir neçə maraqlı faktı təqdim edim edir. Oxumağa davam et Bir vaxtlar Azərbaycanda at oynadan ABA TV niyə bağlanıb? – Mirşahin amili?
Boş şəhid qəbrində basdırılan yalan – Dəyanət hardadır?
“Partizan” Günel Mehrinin “Hamısı Qarabağdır…” essesini təqdim edir.
Əvvəllər elə bilirdim, bütün qəbirlər dolu olmalıdır. Elə bilirdim ki, qəbir varsa, demək, içində yuyulub kəfənə sarınmış cəsəd var. Bəlkə bir qolu, ya başı yoxdur, amma mütləq o cəsəddən nəsə var ki, dədə-baba qaydasıyla başdaşı qoyub, üstünə də mərhumun adını, soyadını, doğum və ölüm tarixlərini nəqş ediblər. Hə, əvvəllər elə bilirdim. Onda hələ müharibənin görünməyən üzü ilə tanış deyldim. Onda müharibə həqiqətləri ancaq efirdən izlədiyim qədər idi. Daha bilmirdim ki, qəbirlər boş da olur. Özü də səhvən, təsadüfən deyil də, bilərəkdən, planlı şəkildə… Hətta boş qəbirlər digərlərinə baxanda daha çox əzizlənir. Çünki neçə-neçə adamın qəlbində nə az, nə çox, elə özü boyda boşluğu doldurur, böyük bir ailənin ümid yerinə çevrilir…
Ümid – gəlişigözəl sözdür, amma mənə görə, insan beynini zəhərləyən ən dəhşətli hissdir. Adamı nələrə inandırır, nələrə təşviq edir bir parça ümid… Ən güclü, ən mötəbər insan da o diri qalan, solmayan ümidin qarşısında acizdir. Bunları beynimdə saf-çürük edə-edə qarşımdakı dünyagörmüş kişinin baxışlarıyla üzləşirəm. O da ümidlə baxır. Ağzımdan çıxaracağım hər kəliməyə illərin dəyirmanında üyüdülüb öləziyən ümidlə boylanır:
-Nə dedilər, nəsə xatırlayırlar qardaşımla bağlı?
Başımı yelləyirəm:
-Day soruşmadığım adam qalmadı. Bəziləri heç xatırlamır. Deyirlər, bu 30 ildə çox şey yaddan çıxıb. Xatırlayanlar da siz deyəni deyir, Namiq müəllim…
– Olar, bir siqaret yandırım?
-Əlbəttə. Buyurun.
O, siqaretini alışdırır. Araya dəmir sükut çökür. Hər qullabda bir ah çəkir. Bütün üz əzələləri gərilib, siması pörtüb:
– Neynəsinlər e, olanı deyirlər də… Döyüş başlayan kimi yaralanıb. Çox qan itirib. Gəzməyə taqəti yox imiş. Cüssəli oğlan idi Dəyanət. Ağır olsa da, yoldaşları 3 gün xərəkdə daşıyıblar. Sonra yolun yarısında atışma başlayıb… Hərə bir tərəfə səpələnib. Onu da qoyublar bir ağacın altına. Üstünü də kol-kosla örtüblər… Bir müddət sonra getmişdim ora. Əsgər yoldaşları nişan verdi. Ağacı da tapdım. Amma Dəyanəti tapmadım…
Son sözlər ağzından qırıq-qırıq çıxır. Qəfil qəhərdən boğulub hönkürür. Çarəsiz barmaqları gənc əsgərin masanın üstünə səpələnmiş fotolarını götürüb-qoyur. Sonra barmağıyla ilə yanağında cığır açan yaşı itələyir:
– İdmançıydı. Karateylə məşğul idi. Atam istəyirdi hərbi xidməti bitirsin, polis olsun. Bax bu şəkildə hələ Sumqayıtdadı. Getmişdik görüşünə. Axı əvvəl orda başlamışdı hərbi xidmətə. Sonra atam onu Gəncəyə keçirtdi ki, bizə yaxın olsun. Yazıq kişi nə biləydi ki, belə olacaq…
Yenə sükut… Baxışlarımızı bir-birimizdən qaçırırıq. Boğazını yaşlamaq üçün qurtum aldığı çayı doğru-dürüst uda bilmir. Çeçəyib öskürür:
-92-ci ilin iyulu idi. Evdə oturmuşduq. Xəbər gəldi ki, uşaqlarınız Ağdərənin Aterk kəndində mühasirəyə düşüb. Nə öldülərindən xəbər var, nə qaldılarından… Dedik, nə mühasirə? Bunların döyüşdə nə işi var? Axı onlar gənc əcgərlərdi, çoxu 3-4 ay hərbi xidmətə başlamış 18 yaşlı uşaqlar idi. Valideynlər gecə-gündüz hərbi komissarlığın qabağından çəkilmirdi. Axırı dedilər, biz tapa bilmirik, özünüz axtarış edin… Getmədiyimiz yer, müraciət etmədiyimiz orqan qalmadı. Gürcüstana da yazdıq, pul da təklif etdik ermənilərə. Qardaşımı gördüm deyən olmadı… Mənimlə bərabər uşağını soraqlayan neçə-neçə başqa valideyn də var idi. O vaxt deyirdilər ki, həmin mühasirədə Dəyanətdən başqa 40 nəfər də itkin düşüb. Aralarında zabit də vardı, əsgər də… Bilirsiz, uşağın şəhid olur, barışırsan, şəhidlik ali zirvədir. Cəsədini götürüb torpağa tapşırırsan, ürəyin istəyəndə də gedib ziyarət edirsən, için az da olsa rahatlayır. Amma itkin olanda adam bilmir, hara getsin, harda ağlayıb ürəyini boşaltsın. Çətin məsələdir e, deməklə, danışmaqla deyil…
Bayaqdan bəri ilk dəfə cəsarətimi toplayıb sözünü kəsirəm:
– Şəhidlər xiyabanında ziyarət etmişdim qəbrini. Bəs necə oldu ki, ona boş qəbir düzəltdirdiz?
– Hə, atam çox fikir çəkirdi, vəziyyəti yaxşı deyildi. Elə deyirdi ki, bircə qəbri olsaydı… O vaxt xalam oğlu vəzifədə idi. Onun köməyi ilə Şəhidlər xiyabanında yer götürdük, qəbir düzəltdirdik. Elə öz cəbhə yoldaşları ilə bir sıradadır Dəyanətin boş qəbri. Amma atama dedik ki, cəsədi tapılıb, orda torpağa tapşırılıb. Bu yalanı danışmağa məcbur idik. Sırf atamın ürəyi rahat olsun deyə… Kişi ölənə kimi ildə neçə dəfə ziyarətinə gedib, Quran oxutdurdu o boş məzarın üstündə. İnandı bizə. Təsəvvür edin, hər dəfə ora gedəndə biz qardaş-bacı nə çəkirdik… Amma susmağa məcbur idik… Sonra Aterkdə itkin düşənlərin şərəfinə xiyabanın girəcəyində bir abidə ucaltdılar. Dedilər ki, mühasirədən sonra o ərazidə tapılan cəsəd qalıqlarını bir yerə toplayıb orda dəfn ediblər… Hər dəfə ora gedəndə həmin abidəni də ziyarət edirəm. Bəlkə qardaşım da ordadır, bilmirəm… Ya bəlkə hələ də sağdır, hardasa oralarda əsirlikdədir…
Bu söhbətin üstündən aylar keçib. Amma Namiq müəllimin baxışları hafizəmdən silinmir. Çünki onlarla şahidi sorğulasam da, qardaşı Dəyanətlə bağlı ona bir tutarlı xəbər verə bilməmişəm…
Şuşadayam. Cıdır düzündə üzü küləyə doğru dayanmışam. Səfər yoldaşlarım Qarabağda yeni yüksəkliyin azad olunmasını müzakirə edir. Sonra xəbər saytlarında paylaşılmış 50 şəhidimizin fotolarına baxırlar. 50 nurüzlü şəhid… 50 yarımçıq ailə… 50 nakam tale… Düşünürəm ki, indi üstündə məğrur-məğrur dayandığım bu torpaq, gör nə qədər şəhidin qanıyla yoğrulub. Bu 30 ildə nə qədər canlar izsiz-tozsuz bu dağlarda qeyb olub, ağac olub, torpaq olub, daş olub… Bu andaca fikrim haçalanıb işıq sürətiylə Şuşa dağlarından Goranboyun Qızılhacılı qəsəbəsinə, Məmmədovlar ailəsinin evinə yol alır. Xəyalən aylar öncə olduğum barlı-baxarlı həyətə adlayıram. Həmin dəyirmi masadır, həmin pürrəngi çaydır. Yenə Namiq müəllimlə üz-üzə oturmuşuq. O, siqaretini tüstülədir, gözləri yol çəkir. Bu səfər nəzərlərimi qaçırmıram. Sözlü adamlar kimi şəhadət barmağımla tüstüləyən stəkanın kənarına sığal çəkirəm:
-Mən bilirəm Dəyanətin yerini. Onlar hamısı Qarabağa dönüb… Əl-ələ verib Qarabağ olublar… Polad da, Raquf da, Dəyanət də, Səbuhi də, hamısı Qarabağdır… Hamısı…
Şuşa, 13 sentyabr-2022.
Xüsusi olaraq “Partizan” üçün
Beşmərtəbəli binanın birinci mərtəbəsi – İlham Əzizin yeni hekayəsi
“Partizan” İlham Əzizin yeni – “Beşmərtəbəli binanın birinci mərtəbəsi” hekayəsini təqdim edir.
Anara…
Beşmərtəbəli binanın birinci mərtəbəsində bir otaqdan ikiyə düzəldilmiş mənzilin pəncərəsindən çölə nə vaxt baxsan, elə bilərsən, payızdı; hava yağmurludu, gün işıldamır, düzü-dünyada başqa fəsil yoxdu, heç olmayıb da.
Bu birotaqlı mənzili Feyzi 18 il sərasər gözləmişdi. Alanda sevincindən yerə-göyə sığmasa da, sonralar unudulmuş qatar dayanacağına çevrildi bu ev: naçar gecələyirdi. Xəyalı göylərin bağrına batan təzə binalarda idi. Üçotaqlı geniş mənzil, hərənin öz otağı, böyük zal, ağ mebellər, 101 ekran televizor…
– Əlindəki nədi elə? – Şəlalənin səsi hər tərəfindən içinə doldu.
– Dəvətnamə…
– İlin-günün bu vaxtı kimin dəvətnaməsidi?
– Sədi oğlunu evləndirir.
– Vaxt tapmadı da…
– Allah mübarək eləsin de!
– İşin-gücün qutarıb vallah!
– Səhər-biri gün sən də eləyəcəksən də, niyə elə deyirsən?
– Kefdəsən, Allah haqqı. Heç nəyi düşünmürsən. Bunun palı-paltarı var, saçı-makiyajı var, nəməri var. İtin günündə getməyəcəyik ki! Saç, makiyaj 150-200 manatdı, o da növbə əlindən yer tapsan.
Çayı stolun üstünə zərblə elə qoydu, çay ləpələnib sıçradı qənddana. Feyzi əriyən qəndi qapıb ağzına atdı.
Əslində, Şəlalə düz deyirdi. Evlənən gündən ürəkaçıqlığıyla xeyrə-şərə getməmişdilər. Elə hey titi-piti , borc-xərc, avtobusla utana-utana… Yenə Feyzinin qarnına qaynar su doldu. Əyilib əyrimçəyə dönmüş mühasib qadına nə qədər xıtılanmaq olar? Pəncərənin dar gözünə əyilib ay başlamamış avans istəməkdən Feyzinin boynu dəvə boynuna dönmüşdü. Əyrimçə də bir üzünə tüpürüb, o biri üzünə itin sözünü deyəndən sonra pulu elə yerə qoyurdu ki, Feyzi zar-zor götürə bilirdi.
Əvvəllər işləri pis deyildi, “çaq-çuq”u da olurdu. Allah bu smartkart çıxaranın belini qırsın. İndi hamı ödənişləri telefonla edir. Binalarda köhnə sayğacı olan bir-iki ev ya qalıb, ya yox. Sağ olsunlar köhnə sayğacı olanlar, qəbzi aparanda 1-2 manat artıq verirlər, bir də görürsən, günün sonunacan 15-20 manat yığılır. Feyzinin qaz pulu almağı da ayrı aləmdi.
Qaz pulunu alanda gözləri 180 dərəcə fırlanır: guya bunu güdürlər, kəşfiyyatdadı… Halbuki, abonentlərin Feyziyə yazığı gəlirdi, qəsdən ona “xidmət haqqı” verirdilər. O manatı alanda elə fərəhlənirdi ki… Uçmağa qanadı çatmırdı. Uçub qazancını evə, arvadına, hamamdan təzəcə çıxmış qızına göstərmək, şəstnən stolun üstünə atıb, “alın, xərcləyin”, demək istəyirdi.
İşıqla arası yoxdu Feyzinin. Deyirdi, kaş hər şey qazla olaydı. Qaza olan borcunu birtəhər bu aydan o biri aya ötüşdürə bilirdi. İşığın qiyməti kəllə-çarx… Bir yandan qızın səhərdən axşama telefonu qoşulu, bir yandan evin işıqları, televizor, ütü.. İşıqdan çox narazıydı Feyzi. İşığa gedən kisəsindən gedirdi.
Bircə ayaqqabısından razıydı. 4 il qabaq evin yanındakı “Ucuzluq”dan almışdı, baxsan, elə bilərsən, təzədi. Bir az dabanları əyriydi… O da ayaqqabılıq deyildi, Feyzinin yerişinə görə… Zarafat deyil, bu ayaqqabı rayonun bütün qapılarını gəzib, qapılarda gözləyib, küçələrdə var-gəl edib. Gözləyə-gözləyə Feyzinin hər yeri – başı-gözü, iç-içalatı, pal-paltarı, elə ayaqqabısı da rəng verib rəng alıb… Elə ki, manat verən olmadı, rəngi bozarıb, iç-içalatı qarışıb, pal-paltarı köhnəlib.And içmişdi, əlinə pul keçən kimi cins şalvar alacaqdı.
Cinsin köhnəsi, təzəsi bilinmir. Şalvarı günün altında elə parıldayırdı, az qalırdı, Feyzinin gözünü qamaşdıra. Onun dərdindən Feyzi fürsət tapan kimi verirdi özünü kölgəyə.
Feyzinin ömrü qapılar döyməklə keçirdi, bütün qapıların səsini tanıyırdı. Bir də görürsən, bir ev yiyəsi donquldanır, manatı çox görürdü. Feyzi yazıqlaşırdı, istəyirdi, ev yiyəsinə yalvarsın. O ki manatı aldı, budu ey, pal-paltar, ayaqqabı alışıb yanır, bel dikəlir… Neçə dəfə o sevinclə özünü kafenin ağzında yaxalamışdı. Ürəyindən keçirdi, girib iki lülə deyə… O vaxt hardansa qulağında Şəlalənin səsi kilsə zəngi kimi çalınırdı, yalandan qaz turbasına bir-iki təpik vurub qayıdırdı, guya qazı yoxlamağa gəlib.
Feyzi üfüqə çox baxırdı, istəyirdi, dünya göz qapağını tez bağlasın. Gün çıxan kimi bütün dərdləri aləmə faş olurdu. Amma kainat gözünü hey qapayıb açırdı, Feyzini hər gün pərt edirdi.
Bu gün də beş altı qapını yağır eləyəndən sonra evə qayıdırdı. Yolda yadına uşaqlıq dostu Rafiq düşdü. Əlini şalvar cibinə atıb yoxladı: həmişəki kimi bomboşdu. Qəfil narahat oldu. Tez döş cibini yoxladı, üzünə obaşdan şəfəqinin işığı düşdü. Feyzi çoxdandı şalvar cibinə pul qoymurdu, qorxurdu əlini salıb çıxaranda itirə. Pulu köynəyinin döş cibindəydi, 4 manat… Döş cibini sığallaya-sığallaya Rafiqlə keçən gənclik illərini xatırladı. Şəhərə eyni vaxtda gəlmişdilər, dost olmuşdular, çox çətinliklərə birgə sinə gərmişdilər. Bir-birinə arxa-dayaq olmuşdular. İkisi də bir vaxtda – payızda evlənmişdilər. Rafiqin oğlu olmuşdu, Feyzinin qızı. Söz kəsmişdilər, qohum olacaqdılar.
Sonra işlər dəyişdi. Rafiq arvadı tərəfdən qohumlarla dil tapıb onlara qoşuldu. Yaxşı qazanırdı. Ara-sıra Feyzini kafeyə aparırdı. Yeyib içirdilər, tost deyirdilər. Feyziyə ürək-dirək də verirdi ki, bəs yaxşı olacaq. Ancaq görüşləri yavaş-yavaş səngidi. Feyzi də Rafiqi başa düşürdü. İş-güc adamıydı. Həm də arvad qohumları qaynayıb-qarışan adamlar deyildi. Bir-iki dəfə Rafiqin yanında Feyzini görüb heç düz əməlli salam da verməmişdilər. Feyzi də payını almışdı. Hər nə olur-olsun, Rafiq bu şəhərdə onun tək simsarıydı. Ona çox ağız açmırdı. Rafiqi dar günə saxlayırdı. Ailəvi gediş-gəliş də kəsilmişdi. Kirayə evlərin kasıb süfrələrinin xoşbəxtliyi onları çoxdan tərk eləmişdi. Bu da Rafiqin yoldaşı Sənubərin hesabına olmuşdu. Rafiq beşotaqlı mənzilə köçəndən sonra Feyzigil iki dəfə onlara qonaq getmişdilər. Görmüşdülər ki, Sənubərin rəng-ruhu, danışığı dəyişib. O gün, bu gündü, ayaqları onlardan kəsilmişdi. Arabir arvadlar zəngləşərdilər, onda da Sənubərin kinayəli sözləri kirpi oxu olub Şəlalənin bağrına batırdı.
Evə çataçatda Feyzi qərar verdi ki, toya pulsuz getsin, elə orda Rafiqin kefi kökələndə toy pulunu qoysun qədim dostunun boynuna. Başqa çarə qalmamışdı. Onsuz o əyrimçə Feyzini boş qaytaracaqdı, bir para əyilib üzünün suyunu tökmək özünə qalacaqdı. Qərar verən kimi eyni açıldı, dilinin altında mahnı da mızıldandı. Bir də öz-özünə “Yüz araq ola, içəsən…” dedi.
Onda ayıldı ki, qapını döyür. Qapı açıldı, amma qapıda onu gözləyən yox idi. Qapını göz qırpımında açıb qaçmışdılar.
İçəri keçib nimdaş divanda oturandan sonra qızını səslədi:
– Ay bala, Gülşən, yenə telefondasan?
Qız mızıldandı, deyindi, nəhayət, başını qaldırdı:
– Bu merətə telefon deyirsən? Şəkili elə çəkir, başdaşı şəklinə oxşayır. İki aydı ekranı sınıb, düzəltdirmirsən.
Telefonu az qala, Feyzinin gözünə soxurdu:
– Camaatın qızlarının telefonundan xəbərin yoxdu.
Ggözünün üstünə tökülən saçlarını əli ilə dala daradı.
Feyzi qızının dediklərinə fikir vermirdi, Gülşəni altdan yuxarı süzüb fərəhləndi. Maşallah, böyüyüb, gözəl-göyçək qız olmuşdu, otağa girən kimi hər yeri lilpar ətri bürüyürdü. Gələn il də məktəbi bitirir. Feyzi bir-iki ilə qaynata olacaqdı. “Kaş imkanlı birinə qismət ola, day bizim kimi cəhənnəmin odunu ayaqlamaya…”
– Ay ata, sənnənəm, kişinin heç vecinə deyil vallah…
– Ay bala, telefonunu mənə ver, Rafiq əminə zəng eləyəcəm, mənim konturum yoxdu.
– İndi özün görəcəksən, heç nömrələr də düz-əməlli görünmür.
Qızının mırtdanmağına gülməyi tutdu.
Gülşənin çiçəyi çırtladı. Əlinə yaxşı girəvə düşmüşdü. Toy məsələsi lap əla fürsət idi. Zauru ilk görüşə çağıracaqdı. Gün bu gün imiş. Ata-anasını yola salıb hamama girəcəkdi, bəzənib-düzənib Zaurla görüşəcəkdi. Ürəyinin döyüntüsü başına düşdü. Oğlaq kimi atlana-atlana mətbəxə qaçdı.
Feyzi yerində qurcuxub Rafiqin nömrəsini yığdı.
Sənubər telefon zənginə diksindi:
– Bıy! Allaha şükür, bu qız səni niyə yığır? – cəld telefonu Rafiqin əlindən qapdı:
– Ay salam-əleykim, Feyzi qardaş, Şəlalə bacı nətərdi?
– Sağ olasan, Sənubər, Rafiq evdə yoxdu?
– Evdədi, mətbəxə keçib, indi verirəm, – ağız-burnunu elə günə qoydu ki, Rafiq arvadından iyrəndi.
– Salam, Feyzi, nətərsən?
– Sağ ol, Rafiq. Sədi səni də toya çağırıb?
– Bilmirəm, yəqin çağırar. Qoy soruşum… Ay qız, Sədi bizə dəvətnamə göndərib?
Sənubərin ağzı hələ düzəlməmişdi. Cavabı qısa oldu:
– Hə, o gün demədimmi?
– Hə, Feyzi, çağırıb.
– Sən canın gedəndə bizi də götür.
– Yaxşı, saat beşdə dayanacaqda olun. Gecikməyin! Sonra tıxac olur.
– Yaxşı, sağ ol, qardaş.
– Şəlalə, ay Şəlalə, sən Allah, saat beşə hazır ol, camaatı gözlətməyək.
Şəlalə mətbəxdən nəsə dedi, Feyzi eşitmədi.
Feyziylə Şəlalə saat beşin yarısından dayanacaqda durmuşdular. Hərəsi bir tərəfə baxır, imkanları olsa, elə o baxdıqları tərəfə gedər, bir də qayıtmazdılar. Az keçməmiş, Rafiqin maşını dayandı, tələsik mindilər. Təzəcə maşına oturmuşdular, xoş-beş eləməmiş Sənubərin dərdi açıldı:
– Yox e, sən Allah, düz demirəm? 15 gün olar qapıdan maşının təkərini oğurlayıblar, bu da gedib arsız-arsız iki qutu patron alıb, gəlib üstümə. Kişinin oğlu oğrunu vuracaq. Dünən gecə qayıdasan ki, gətir patronları. Məndə də baş qalıb? Nə bilim hara dürtmüşəm. Bunun şey-şüyünün əlindən evdə nəsə gizlətməyə yer də qalmayıb. Birini güc-bəla tapdım, birini nə illah elədim, tapa bilmədim. Qışqır-bağırından qonşular da bezib. Deyirəm, ədə, bir qutusunu bu gecə at, o birini mən zəlil olmuş sabah gün işığında taparam. Kimə deyirsən? Səhərəcən dil-boğaza qoymayıb.
Şəlalənin üzündə heç bir ifadə yox idi. Bunu görüb Sənubər Şəlaləyə üzünü tutdu:
– Vəziyyət heç yaxşılığa getmir. Dolanışıq çətinləşib. Qardaşım yazıq da o gün dad-aman eləyirdi. Ay qız, sən də ağlını başına yığ, öyrət qızını, qoşulub qaçsın. Bu kasıbçılıqla mebeldi, toydu, necə edəcəksən?
Onda Şəlalə unadı ki, Sənubər patronları itirməyib, yığıb dilinin altına. Pərt oldu, üzünü çevirib yol boyu qarışqa kimi qarışan adamlara baxdı.
Rafiq dinmədi, qaşlarını çatdı, bir ara ağzını doldurdu, sonra ah çəkib susdu, heç Feyzi də danışmadı. Şadlıq evinin həyətinə girən kimi Feyzi cəld maşından düşdü. Tez köynəyinin döş cibindən bir manat çıxarıb “stayanşik”ə verdi. Pulu elə uzatdı ki, Rafiq də, görsün, Sənubər də. Rafiq Feyzinin hərəkətlərinə baxa-baxa köks ötürdü, kədərləndi. Bilirdi ki, Feyzinin olan-qalanı elə budu. Sənubərə eşitdirə-eşitdirə Feyziyə dil ağız elədi.
Onları Sədi özü qarşıladı. Sarayın çilçıraqları saxta payız günəşi kimi Feyzini kor edirdi, özü də bərk acmışdı. Yeməyə başlamaq istəyirdi, gördü, Rafiq əlini uzatmır dayandı… Ancaq çox dözmədi. Çəngəli qapdı…
Şıdırğı toy gedirdi. Feyziylə Rafiq yüz-yüz vururdular. Yavaş-yavaş kefləri düzəlirdi. Rafiq cavanlıq günlərini xatırlayırdı, məzəli söhbətlər edirdi, Feyzi də uğunurdu, ancaq Rafiqin keflənməyindən qorxurdu. Olmadı elə, oldu belə, kefləndi. Toy pulu nə olacaq? Sədi də həyasızın biridi. El-aləmə car çəkər ki, arvadı salıb yanına gəlib, yeyib-içib, pul da salmayıb. Hər bu vəziyyəti düşünəndə çəngəl əlindən düşürdü, Şəlalə də başını bulayırdı.
Bir ara durub oynadılar da. Rafiqlə Sənubər əllərini qaldırmış, çiyinləri dik, Feyziylə Şəlalə əlləri yanlarında, başları aşağı. Feyzi tez-tez çaşırdı, Şəlaləni də çaşdırırdı. Mahnı bir an dayansaydı, elə bilərdin, Feyziylə Şəlalə Rafiqlə Sənubərə baş əyir.
Arada Rafiq siqaret çəkməyə çıxdı. Dedi, Feyzi, sən otur, gəlirəm. Tez də qayıtdı. Qayıtmağıyla da hamını oynamağa durğuzdu. Oynaya-oynaya Feyzinin boynunu qucaqladı, qulağına, “nəmərini yazdırdım, narahat olma”, – dedi. Feyzinin oynaya-oynaya gözü doldu. Bu vaxt mahnı dəyişdi, ritm yüksəldi, Feyzi var gücüylə ayaqlarını yerə döyə-döyə şıdırğı oynadı, heç çaşmadı da…
Toydan adamlar bir-bir, iki-iki dururdular, saat ona qalırdı. Rafiq təklif etdi ki, qalxsınlar. Feyzi də razılaşdı. Əslində, hər şey gözəl idi, Feyziyə qalsa, axıra kimi oturardı, amma üz vurmadı. Çıxaçıxda Rafiqgildən ayrılıb nəmər sandığına tərəf getdi ki, Sənubər duyuq düşməsin, elə bilsin, pul salmağa gedir, yoxsa Rafiqin başına sərki edəcəkdi. Heç Rafiq də üstünü vurmadı, arvadının dır-dırına qulaq asmağa halı yox idi.
***
Zaur saat altıdan binanın tinindəki kölgəlikdə əsə-əsə Gülşəni gözləyirdi. Tez-tez üst-başını yoxlayırdı. Evdə nə yaxşı paltar tapmışdısa, dürtmüşdü əyninə. İlk quracağı cümləni düşünürdü. Xeyli cümlə qurmuşdu da, ancaq heç biri xoşuna gəlməmişdi. Əslində, yaxşı sözlər bilirdi, heyif hamısını bir ildə qızın vatsapına yazmışdı. İndi boyat cümlə demək istəmirdi. Axır qərar verdi ki, birinci özü danışmasın. Hava getdikcə qaralırdı. Zaur da qaranlığa çəkilirdi. Fikirləşirdi, görən olar, qızın adına söz çıxar. Vaxt keçirdi, Gülşən gəlmirdi. Amma o, Gülşəni bir ömür gözləməyə hazır idi.
…Gülşən cavab vermirdi, Zaur da bu günün belə bitməsini istəmirdi. Ağlına min fikir gəlirdi, tez də bəhanə tapıb qızı haqlı çıxarırdı.
Zaur qaranlıqdan işıqlı pəncərəyə o qədər baxmışdı ki, hara baxırdı hər yerdə pəncərə görürdü. Göy üzündə minlərlə pəncərə yaranırdı, bu da Zauru sevindirirdi: Hər pəncərədə bir Gülşən vardı…
Rafiqin maşını Feyzigilin qapısında dayandı, Feyziylə Şəlalə maşından düşdülər. Zaurun ümidi tamam üzüldü. Fikirləşdi, bir az da gözləsin, bəlkə, qız çıxıb ata-anasını qarşılayar.
Feyzi qapını ha döydü, açan olmadı, Şəlalə də ona qoşulub qapıya bir-iki yumruq ilişdirdi. Feyzinin ürəyi qısıldı, tez çölə qaçıb pəncərəyə yaxınlaşdı. Maşının güzgüsündən Feyzinin hərəkətlərini görən Rafiq maşını arxaya sürdü, girişin önündə dayanıb cəld maşından düşdü.
– Nolub, ay Feyzi?
– Uşaq cavab vermir!
– Dayan, qapını qıraq!
Rafiq qapıya yaxınlaşdı, əllərini divara qoyub təpiklə qapını bir dəfəyə qırdı. Şəlalənin heyi qalmamışdı. Feyzi birbaşa hamama qaçdı. Hamamın qapısı açılan kimi otağa qaz iyi doldu. Feyzini hamamın qapısında nakam budaqların alışdığı ocaq istisi vurdu, donub qaldı. Ay parçası Gülşənin bədəni sabunlu suyun içində… Başının zoğalı qanı sabun köpüyünə qarışmış, saçları həmişəki kimi gözlərini örtmüşdü.
Mətbəxdə qəhvədan fit verib haray çəkirdi.
Ölüm təkər oğrusu kimi pünhan gəlmişdi, Feyzinin ürəyini söküb aparmışdı.
Şəlalə balasını qucaqlayıb bağrına basdı. Sənubər hardansa ağ mələfə gətirib Gülşənin üstünü örtdü. Rafiq arxadan Feyzini qucaqladı… İç vurub ağladı… Ağlaya-ağlaya təkər oğrusunu bağışladı.
Feyzi astadan əlini uzadıb qızın yaş saçlarını gözünün üstündən çəkdi.
Səs küyə qonşular tökülüşmüşdülər. Zaur da onlara qarışıb evə keçmişdi. Halı dəyişirdi… Ona elə gəldi ki, indicə ürəyi gedəcək, qorxub çölə çıxdı.
Qaranlıq yolda qaçırdı… Qaça-qaça özünü söyürdü… Söyürdü ki, gərək işıqda gözləyəydim, bəlkə, Gülşən məni görüb hamama girməzdi. İki küçə o tərəfdəki işıq dirəyinin dibində dayandı. İşıqlığa çıxıb var gücüylə hönkürdü.
Rahiblərin meyiti iylənmir? – Üfunət
“Partizan” böyük rus yazıçısı F.M. Dostoyevskinin sonuncu əsəri olan “Karamazov qardaşları” romanından bir parça təqdim edir. Oxumağa davam et Rahiblərin meyiti iylənmir? – Üfunət
Bu cizgi filmini uşaqlar xatırlamaz – Video
80-90-ların uşaqlarının sevə-sevə gözlədikləri bir cizgi filmi var idi. Arabir AzTv-də təqdim olunurdu. Oxumağa davam et Bu cizgi filmini uşaqlar xatırlamaz – Video
Sənsizlik fani qalmaqdır – Əlibaladan yeni şeirlər
“Partizan” Əlibala Əhmədovun yeni şeirlərini təqdim edir. Oxumağa davam et Sənsizlik fani qalmaqdır – Əlibaladan yeni şeirlər
Bizdə xanlıqlar yarananda Amerikada ştatlar yaranırdı – İlk xəyanət
Xanların vahid bayraq altında birləşmək istəyi fərdi mənafeylərindən artıq olsaydı, onlar bu işi tezliklə həll edə bilərdilər. Ən pis halda xanlıqların bir sıra müstəqillikləri saxlanılaraq vahid ideologiya altında birləşə, işğallara sinə gərə, yad ideyaların ölkəyə daxil olmasına sipər çəkə bilərdilər. Yəni ölkə ən pis halda vahid ad altında birləşən xanlıqlar kimi də yaşaya, möhkəmlənə bilərdi. Xanların öz aralarında razılığa gələ bilməməməsi, hər birinin Azərbaycanı böyük bir xanlığa çevirmək istəyi nəticədə ölkəni bu gün də həlli tapılmayan fəlakətlə üz-üzə qoydu. Müqayisə üçün deyim ki, Azərbaycanda xanlıqların yarandığı bir zamanda – XVIII əsrdə yeni dünya sayılan Amerika qitəsində bu gün super güc olan Amerika Birləşmiş Ştatları yaranırdı.
Xanlıqlarda ilk xəyanət
Xanlıqlar dönəmində atılmış ən yanlış addımlardan biri 1752-ci ildə Qarabağ, Gəncə, İrəvan, Qaradağ xanlarının ilk xanlıq olan Şəki Xanlığının xanı Hacı Çələbiyə qarşı Kartli-Kaxetiya çarlığı ilə ittifaqa girməsi oldu. Artıq yetərincə gücə sahib bir yerli dövlətə qarşı xarici ölkə ilə müttəfiqə girmək heç vaxt heç bir liderə başucalığı və şərəf gətirməyib. Təbii ki, az əvvəl qeyd olunduğu kimi bu ittifaqın bağlanmasında birmənalı şəkildə qarşı tərəfi ittiham etmək də insafsızlıq olar, bu birliyin yaranmasının səbəbkarların biri elə Hacı Çələbi Qurbanoğlu idi. Hansı ki, xanlıqların birləşdirilməsi siyasətini öz üzərinə götürərkən ya qarşı tərəfin gücünü, potensialını dəqiq ölçməli, yaxud da həmin xanların heysiyyətini və şərəfini nəzərə almalı idi.
Düzdür, gürcü çarlığı ətrafında Şəki xanlığına qarşı birləşən digər xanlar tezliklə çar tərfindən əsri götürüldü, onlar yenə də Hacı Çələbi tərəfindən azad edildi, bundan sonra dəfələrlə xəyanətlər edildi… Lakin bu kitabda ilk xəyanəti ona görə sadalamağı borc bilirik ki, bu üzdəniraq ittifaq bizə yaxın tarixdə qardaş xəyanətini leqallaşdıran, ənənəsini əsaslandıran hadisə oldu.
Düzdür, ölkə ərazisində bir neçə dövlətin yaranmasının zərrə qədər də olsa, müsbəti də var idi. Xanlıaqların yaranması hər regionda bir mrkəz şəhərinin, paytaxtın yaranması demək idi ki, paytaxt olmuş şəhərlərin də sonradan Azərbaycanda önəmli sənətkarlıq mərkəzləri kimi inkişafını artırdığını görürük. Lakin bu hadisəyə Azərbaycan fonunda baxdıqda bu şhərləri inkişaf etmiş mərkəzlər kimi yox, ölkəmizin bağrına basılmış damğalar kimi görürük.
Müsbət və mənfiləri ilə səhnədə Fətəli xan…
Xanlıqlar dönəmində daha bir qüdrətli xanlıq Quba xanlığı idi və sözügedən dövlətin rəhbəri Fətəli xanın əsas istəyi bütün ölkəni eyni xanlıq ətrafında birləşdirmək idi. Təəssüf ki, onun bu istəyi də yenə fərdi müstəvini aşa bilmədi. Biz Fətəli xana qarşı da dəfələrlə digər xanlıqların birləşərək xarici qüvvələrə “pənah” apardığını görürük.
Qarşıdan gələn böyük fəlakətə səbəb olacaq arzuolunmaz tumurcuqlar isə xanların tez-tez fars və ruslardan kömək istmələri idi. Şəki xanı Məhəmmədhəsən xan Qacardan nicat umur, ardınca hakimiyyətə gələn Səlim xan Sisiyanova sadiqlik məktubu yazaraq kömək istəyir. Bununla yanaşı avar, rus, fars, gürcü və başqa ölkələrə bel bağlayaraq tez-tez onlara məktub yazan, ittifaq quran xanlar bu əməli həm də “qarğa, məndə qoz var” ismarışı verirdi. Nadir şahın qəfil ölümündən sonra ölkədə yaranan zəmin Azərbaycandan lider tələb edirdi. Azərbaycanı əkin sahsinə bənzətsək, Nadir şah torpağı şumlamış, yumşaltmışdı, toxum səpib əkini qoruyan bir şəxsə ehtiyac var idi. Təəssüf ki, həmin potensialı olan şəxslər də mütəmadi yadellilərə bel bağlayaraq həm digər xanların gücünü zəiflətdi, həm də ölkədəki siyasi, iqtisadi vəziyyəti kənar dövlətlərə daha yaxından hiss etdirdi.
Sonda “Şiraz qonaqlığı”…
1762-ci ildə İranda müxtəlif vilayətləri tabeçiliyinə alan Kərim xan Zənd Azərbaycan xanlıqlarının arasındakı ziddiyətdən istifadə edərək Urmiya xanı Fətəli xanın qarşısını almaq üçün onun bir zamanlar sıxışdırdığı feodallara və xanlara səsləndi. Məsələn, o, Qarabağ xanı Pənahəli xana yazırdı:
“Fətəli xan təkcə düşmən deyil, o, eyni zamanda bizimlə qanlıdır. Gərək birləşmək uğrunda bütün qüvvəni əsirgməyəsən. Məhz bu yolla həm intiqam almaq, həm də oğlnuzu xilas etmək mümkündür. Bununla həm siz sevinərsiniz, həm də biz arzumuza çatarıq”.
Pənahəli xan öz ordusunu zəndlərlə birləşdirir, Fətəli xan məğlub olur və Pənahəli xan özü də bir ömür geri çevirə bilməyəcəyi bir xəyantə uğrayır, Zənd müxtəlif bəhanələrlə onu Qarabağa buraxmır, əvəzində oğlu İbrahimxəlili azad edərək Qarabağa qaytarır. Özünü isə ömrünün sonuna qədər qayıtmayacağı “Şiraz qonaqlığı”na aparır.
Xanlıqlar arasında ən qüdrətlisi sayıla biləcək Quba xanlığının – hansı ki, Bakı, Salyan, Cavad, Şamaxı, Şəki, Dərbənd xanlıqlarını birləşdirmiş, Cənubi Azərbaycan torpaqlarına ayaq açmışdı – Fətəli xana qarşı da dəfələrlə digər xanların birləşdiyini, ona ciddi zərbələr vurduğunun (Gavduşan döyüşü) şahidi oluruq. Nəticədə şimal-şərqi Azərbaycanı birləşdirən, Cənubi Azərbaycana ayaq açan xanın da təşəbbüsləri yarımçıq qalır.
Düzdür, Fətəli xan da az əvvəl arzuolunmaz hal kimi təqdim olunan “yadlara bel bağlamaq” naqisliyinə imza atıb. Lakin əksər xanlardan fərqli olaraq o, bu əmələ qalibiyyət naminə deyil, müdafiə üçün razılıq verib.
Fətəlinin dəvəti ilə rus fəthi…
1774-cü ildə o, Qubalı Fətəli xan Rusiyadan kömək istədi və 1775-ci ilin yazında rus qoşun generalı İ.F.Medeminin komandanlığı ilə Qubaya ordu gəldi, Fətəli xan bu ordunun köməkliyi ilə Dərbəndi, Qubanı yenidən azad etdi. Lakin ardınca Fətəli xan siyasət naminə çardan Quba xanlığının Rusiya tabeliyinə qəbul etməyi xahiş edir, Dərbəndin açarlarını II Yelizavetaya göndərir, ikinci isə bu təklifdən imtina edir. (İran və Türkiyə münasibtlərinə görə).
Ayrı-ayrılıqda hər bir xanın özünəməxsus isyasi xadim olması, müxtəlif nailiyyətlərə imza atması Azərbaycan tarixində ciddi hadisə kimi diqqət çəkmədi, XVIII əsr kimi maraqlı və bu günümüzə təsir edə biləcək vacib tarixdə onlar daha çox gücü bir-birilərini məğlub etməyə sərf etdi. Nəticə etibarilə ortaya böyük bir fəlakət çıxdı. Azərbaycanın bölünməsi ilə yekunlaşan bu proses fonunda bizim heç bir xanlığın qüdrətindən danışmağa və xanlarımızı öyməyə haqqımız yoxdur. Çünki solda Rusiya, sağda İran, arxada Osmanlı kimi problemi olan bir coğrafiyada lider olmaq istəyən şəxsin nəzərə almalı olduğu ilk məsələ birləşmək, nəyin bahasına olur, hakimiyyətinə aldığı ərazinin müstəqilliyini bu üç tərəfdən qorumaq olmalı idi. Ən pis halda üç tərəfdən birinin mütəffiqliyinə sığınmağı düşünməli olduğu halda xanlarımız öz aralarında məsələni həll edə bilmədi. Şəki və Quba xanlıqlarının Azərbaycanı birləşdirmək cəhdləri də xəyanət, pərakəndəlik, daxili çəkişmə və xarici müdaxilələr fonunda baş tutmadıqdan sonra 1801-ci ildən Azərbaycanın Rusiya tərəfindən işğalı başlandı. Dəfələrlə qaldırılan üsyanlar, qəhrəmanlıqlar prosesin ümumi mahiyyətinə təsir edə bilmədi.
… və beləcə Araz sərhəd oldu
Xanların nabələd davranışları, xamlığı nəinki qonşu dövlətlərin, hətta bir sıra supergüclərin, avropa ölklərinin də diqqətini çəkmişdi. Məhz bu səbəbdən Çar Rusiyasının Azərbaycanı işğal etməyə başlayan kimi İngiltərə İranla müqavilə bağladı, hansı ki, həmin müqaviləyə əsasən İrana hücum zamanı İngiltərənin bu ölkəni hərbi sursat və müşavirlərlə təmin etmək hüququ var idi.
Qərb ölkələrinin diktəsilə İran 1804-cü ildə Rusiyaya müharibə elan etdi. Lakin Rusiya Balkan və Qafqazda Türkiyə ilə müharibə aparmasına, eyni zamanda Napoleon kimi ordu rəhbəri ilə baş-başa gəlməsinə baxmayaraq Qafqazda nə türklərə, nə də farslara uduzdu. Nəticədə Azərbaycan ərazisinin ikiyə bölünmə aktının ilk addımı atıldı; 1813-cü ildə Qarabağın Gülüstan kəndində Azərbaycan Ratişev və Şirazinin imzaları ilə ikiyə bölündü. Müqaviləyə əsasən Naxçıvan və İrəvan xanlıqları ərazisi istisna olmaqla Şimali Azərbaycan Rusiyanın tərkibinə qatıldı. Bir müddət sonra müqavilə şərtlərini pozan farslar təkrar məğlub olaraq ruslarla daha bir müqavilə – Türkmənçay müqaviləsini bağlayaraq İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarının da Rusiyanın tərkibinə qatılmasını təsdiqlədi.
Yekun
Xanların başqa ölkə ərazilərinə belə iddia edərkən Rusiya İmperiyasını görməmək, yaxud görməzdən gəlmək Azərbaycan tarixindəki ən ciddi yanlışlardandır. Hansı ki, çox keçmədən, elə xanların özlərinin yaşadıqları dönəmdə Rusiya İmperiyası səbrlə bütün ölkəni işğal etdi, xanların özlərinə divan tutdu.
Böyük şair Məmməd Arazın “Məndən ötdü…” şeirində poetik əksini tapan xanlıqlar dönəmi Azərbaycan tarixində birmənalı olaraq qara səhifə kimi qiymətləndirilir.
Silahla, fiziki qəhrəmanlıqla xərtitələri dəyişmək imkanlarının məhdudlaşdığı dönəmimimizə vurulmuş ən ciddi zərbələrdən biri sonu Azərbaycanın bölünməsi ilə yekunlaşan “xanların çəkişməsi” hadisəsi oldu. İkiyə bölünmüş Azərbaycan isə yəqin ki, yaxın tarixdə bizə “miras” qoyulmuş ən ağır yaradır.
Qeyd: Mətn “Azərbaycan tarixində atılmış 5 ən yanlış addım” kitabındandır.
Mehriban Əliyevanın oynadığı film – Video
“Partizan” I vitse-prezident Mehriban Əliyevanın yeniyetməlik illərində çəkildiyi “Danışan məktub” filmdən fraqment təqdim edir.
Filmdə birinci xanım Validə obrazını canlandırıb.
M.Əliyeva “Baku” jurnalına verdiyi müsahibədə “Niyə aktrisa olmadınız” sualına “yeniyetməlik yaşında kinematoqrafla bağlı epizod məndə aktrisalığa maraq yaratmayıb” cavabını verib.
Bakıda Çarın üstünə məşəllə qaçan müsəlman – Şahid danışır…
“Partizan” “Kitabdan” rubrikasını təqdim edir. Rubrikada müxtəlif müəlliflərin araşdırma kitablarında yer alan maraqlı faktlar, məqalələr oxucularımızın diqqətinə çatdırılacaq.
Rubrikamızın növbəti sayında Manaf Süleymanovun “Eşitdiklərim, oxuduqlarım, gördüklərim” kitabından Çar III Aleksandrın Bakı səfərində baş vermiş maraqlı əhvalatla bağlı parçanı təqdim edirik: Oxumağa davam et Bakıda Çarın üstünə məşəllə qaçan müsəlman – Şahid danışır…
Qürbətdən qeydlər – Lamiyə Polşadan yazır…
Bu yazı Polşanın zəif nəqliyyat (qatar) sistemini yüzüncü dəfə təcrübə edib, anamla video görüntülü zəngdən sonra ərsəyə gəlib. Yazının adını da elə anamın dili ilə adlandırıram… Oxumağa davam et Qürbətdən qeydlər – Lamiyə Polşadan yazır…